Sociale media en democratie. Kwalitatief onderzoek bij Vlaamse jongeren naar kritisch omgaan met online politieke informatie.
Jongeren groeien op met internet en sociale media maar leren zij ook kritisch omgaan met online politieke informatie? Een aandachtspunt voor het Vlaamse onderwijs.
Ervan uitgaand dat een goede burger een goed geïnformeerde burger is die juiste van verkeerde informatie kan onderscheiden, moet iedereen fake news kunnen herkennen. Zijn jongeren, de burgers en kiezers van vandaag en vooral van morgen, ook bereid én voorbereid om met zo’n risico’s om te gaan? En hoe kan het onderwijs hen hierin begeleiden?
Stond u al eens stil bij de hoeveelheid politieke informatie die jongeren zien tijdens al die uren scrollen door sociale media? Staan ze er überhaupt zelf bij stil of laat het hen volledig koud, zelfs in de aanloop naar de verkiezingen? En klopt die informatie?
De belangrijke relatie tussen sociale media, onderwijs en democratie
Het is in het belang van onze democratie dat wij, jongere en oudere burgers, weerbaar zijn tegen de risico’s van sociale media. De term fake news kent u vast wel maar ook filterbubbels zijn alomtegenwoordig. Mensen selecteren de informatie die ze wel en niet willen zien en zijn bijgevolg minder geïnformeerd. Wil u uw keuze in het stemhokje baseren op correcte informatie, dan bent u hier dus best tegen bestand.
Verantwoordelijk omgaan met sociale media is iets wat jongeren kunnen leren op school. Dit past binnen het kader van burgerschap, kritisch denken en mediawijsheid, drie zogenaamde sleutelcompetenties oftewel essentiële vaardigheden die we terugvinden in de hervormingsplannen van het Vlaamse onderwijs. Eind mei 2019 moest echter een lichting van intussen afgestudeerde zesdejaars voor het eerst hun stem uitbrengen tijdens de federale, regionale en Europese verkiezingen. Waren zij hierop voorbereid? Laten zij zich voor hun keuze niet misleiden door mogelijk foute informatie op sociale media? In welke mate hebben Vlaamse jongeren aan het einde van hun middelbare schoolcarrière geleerd om kritisch om te gaan met sociale media?
"Het zal dan wel kloppen."
Het onderzoek wilde nagaan of aso-leerlingen in grotere mate kritisch hebben leren omgaan met sociale media dan bso-leerlingen. Ook belangrijk hierbij was de vraag of jongeren wel gemotiveerd zijn om dit te leren en wat hen daartoe zou aanzetten. Daarom werd tijdens de zes focusgroepen bij 17- tot 19-jarigen uit het zesde jaar secundair katholiek onderwijs ook gevraagd naar de politieke interesse, het politiek vertrouwen en de politieke participatie. Hieruit is de voornaamste conclusie dat de mate van interesse, vertrouwen en participatie afhangen van individu tot individu. De ouders, de studierichting enzovoort hebben hier waarschijnlijk meer invloed op dan de onderverdeling aso/bso.
Een tweede vaststelling is dat bso-leerlingen niet noodzakelijk meer vertrouwen hebben in sociale media dan aso-leerlingen. Dit spreekt eerder onderzoek tegen en bleek uit de focusgroepen ook eerder persoonsgebonden. De kennis, vaardigheden en attitudes betreffende kritisch omgaan met online politieke informatie zijn vervolgens voldoende noch onvoldoende te noemen. Enerzijds geven sommigen aan dat twijfelachtige berichten wel zullen kloppen als ze op verschillende media verschijnen. Maar wat als nieuwsmedia elkaars berichten kopiëren? Anderzijds vertellen ze dat ze meerdere bronnen raadplegen wanneer ze een bericht niet meteen geloven, wat een goede reflex is. Ook zijn de meesten kritisch over politici en politieke partijen op sociale media. “Ze willen een goed beeld van zichzelf creëren voor de mensen die hen volgen op sociale media. Anders gaan ze ook geen mensen hebben die in hen geloven of op hen zullen stemmen of hen aanmoedigen om te blijven doen wat ze doen. Die informatie moet je dus met een grote korrel zout nemen”, stelde een leerling vast.
Uit wat de aso-leerlingen vertellen over mediawijsheid op school, blijkt dat zij er praktischer mee aan de slag gaan dan de bso-leerlingen. Het is niet zo dat bso-leerlingen dit niet meekrijgen op school maar er is wel een verschil in kwantiteit en aanpak.
Mediawijsheid in het onderwijs: een gemiste kans...
De belangrijkste vaststelling van het onderzoek lag elders, namelijk bij het onderwijs. De leerlingen uit het aso gaven opvallend meer voorbeelden dan de bso-leerlingen van lessen en cursussen over sociale media en bronnencontrole. Uit wat de aso-leerlingen vertellen over mediawijsheid op school, blijkt dat zij er praktischer mee aan de slag gaan dan de bso-leerlingen. Het is niet zo dat bso-leerlingen dit niet meekrijgen op school maar er is wel een verschil in kwantiteit en aanpak.
Mediawijsheid komt neer op kritisch en bewust omgaan met media, waaronder dus sociale media. Dit kregen de leerlingen uit het aso mee in de lessen Geschiedenis waarin ze leerden om bronnen te bestuderen op hun betrouwbaarheid, bijvoorbeeld door te kijken naar de auteur. Ook leerden ze bronnen vergelijken. Tijdens de lessen Statistiek bij Wiskunde leerden ze dan weer kritisch kijken naar cijfers. Cijfers kunnen immers op verschillende manieren geïnterpreteerd worden door verschillende mensen of strekkingen. De aso-leerlingen vertelden daarnaast nog over voorbeelden uit de lessen Nederlands, Godsdienst en Cultuurwetenschappen. Op die manier komt mediawijsheid inderdaad in verschillende vakken aan bod. Alleen konden de bso-leerlingen daar dus niet van meespreken terwijl zij ongetwijfeld evenveel potentieel hebben om kritische, mediawijze burgers te worden.
... maar het is nog niet te laat.
De bso-leerlingen kregen minder kansen om te leren hoe ze verkeerde informatie kunnen herkennen en dat ze zich best informeren aan de hand van meerdere bronnen. Vandaar mijn tips voor het Vlaamse onderwijs: voorkom die verschillen tussen toekomstige burgers. Doe dit aan de hand van de plannen die op tafel liggen maar maak geen onderscheid tussen leerlingen. Of hun schoolcarrière nu gericht is op hoger onderwijs of op de arbeidsmarkt, vorm hen tot goede burgers. Deze vaardigheden zijn inderdaad essentieel. Maak er daarom werk van om dit aan iedere leerling mee te geven. Een inspanning voor de mediawijsheid van alle Vlaamse jongeren is een bijdrage aan de democratie.
Agentschap voor Hoger Onderwijs, Volwassenenonderwijs, Kwalificaties en Studietoelagen - AHOVOKS. (2017). Peiling burgerzin en burgerschapseducatie in de derde graad secundair onderwijs. Geraadpleegd op https://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/peiling-burgerzin-en-burgerschapseducatie-in-de-derde-graad-secundair-onderwijs-1
Ananiadou, K., & Claro, M. (2009). 21st Century Skills and Competences for New Millennium Learners in OECD Countries. OECD Education Working Papers, No.41, OECD Publishing.
Bennett, W., Wells, C., & Rank, A. (2009). Young citizens and civic learning: Two paradigms of citizenship in the digital age. Citizenship Studies, 13(2), 105-120. https://doi.org/10.1080/13621020902731116
Biesta, G. J. J. (2011). Learning Democracy in School and Society: Education, Lifelong Learning, and the Politics of Citizenship [Digitale versie]. doi: 10.1007/978-94-6091-512-3
Biesta, G. J. J. (2015). What is Education For? On Good Education, Teacher Judgement, and Educational Professionalism. European Journal of Education, 50(1), 75-87. doi: 10.1111/ejed.12109
Billiet, J., Opgenhaffen, M., Pattyn, B., & Van Aelst, P. (2018). De strijd om de waarheid. Over nepnieuws en desinformatie in de digitale mediawereld (Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten. Standpunten 62). Brussel: KVAB Press.
Blomme, P. (2015). Wegwijs in sociale media op school. Geraadpleegd op http://www.childfocus.be/sites/default/files/wegwijs_in_sociale_media_op_school_mediawijs.be_2015.pdf
Boyd, D., & Ellison, N. (2007). Social Network Sites: Definition, History, and Scholarship. Journal of Computer‐Mediated Communication, 13(1), 210-230. https://doi.org/10.1111/j.1083-6101.2007.00393.x
Brymann, A. (2012). Social Research Methods. Geraadpleegd op https://www.researchgate.net/
Bulckaert, W. (2017, 27 oktober). Basisprincipes voor de nieuwe eindtermen. Klasse. Geraadpleegd op https://www.klasse.be/114462/basisprincipes-nieuwe-eindtermen/
Bultinck, B. (2018, 18 januari). Zijn sociale media werkelijk een 'feest van de democratie'?. Knack. Geraadpleegd op https://www.knack.be/nieuws/belgie/zijn-sociale-media-werkelijk-een-feest-van-de-democratie/article-opinion-951303.html
Carlsson, U., Jacquinot-Delaunay, G., Pérez Tornero, J.M., & Tayie, S. (2008). Empowerment Through Media Education: An Intercultural Dialogue. Göteborg, Zweden: Nordicom.
Dalton, R., & Welzel, C. (2014). Political culture and value change. In Dalton & Welzel (Red.), The civic culture transformed: From allegiant to assertive citizens (World Values Survey Books) (pp. 1-16). New York, NY: Cambridge University Press.
De Keyzer, P. (2017) Sociale media bedreigen de democratie. De Tijd. Geraadpleegd op https://www.tijd.be/opinie/column/sociale-media-bedreigen-de-democratie…
De kracht van je stem. (z.j.). Burgerzin. Geraadpleegd op https://www.dekrachtvanjestem.be/wie-zijn- we/achtergrond/burgerzin
Delli Carpini, , M. X., & Keeter, S. (1996). What Americans know about politics and why it matters. New Haven, CT: Yale university.
Ekström, M., & Östman, J. (2015). Information, Interaction, and Creative Production: The Effects of Three Forms of Internet Use on Youth Democratic Engagement. Communication Research, 42(6), 796-818. doi: 10.1177/0093650213476295
Ennis, R. H. (1989). Critical Thinking and Subject Specificity: Clarification and Needed Research. Educational Researcher, 18(3), 4-10. doi: 10.2307/1174885
Greenbaum, T. L. (2000). Moderating focus groups : A practical guide for group facilitation. London, England: Sage.
Hooghe, M. (2012). Jongeren en politiek: een onderzoek naar politieke socialisatie . In M. Hooghe (Red.), Jongeren, politiek en burgerschap. Politieke socialisatie bij Belgische jongeren (2e ed., pp. 7-20). Leuven, België: Acco.
Hooghe, M. (2013). Wie schreeuwt zal gehoord worden. Internet en ongelijkheid. Res Publica: Tijdschrift voor Politologie, 55(1), 129-132.
Hooghe, M., & Oser, J. (2015). The Rise of Engaged Citizenship. The Evolution of Citizenship Norms among Adolescents in 21 Countries between 1999 and 2009. International Journal of Comparative Sociology, 51(1), 29-52. doi: 10.1177/0020715215578488
Informatie Vlaanderen. (z.j.). Leerstof: Leerplannen. Geraadpleegd op https://www.vlaanderen.be/onderwijs-en-vorming/organisatie-van-het-onde…
Jensen, E.A., & Laurie, C. (2016). Doing Real Research. A Practical Guide to Social Research. London, UK: SAGE Publications.
Khan, A. W. (2008). Introductions: Media education, a crucial issue in the building of an inclusive knowledge society. In U. Carlsson, G. Jacquinot-Delaunay, J. M Pérez Tornero, & S. Tayie (Reds.), Empowerment Through Media Education: An Intercultural Dialogue (pp. 117–123). Göteborg, Zweden: International Clearinghouse on Children, Youth and Media, Nordicom, Göteborg University.
Kahne, J., Middaugh, E., Lee, N., & Feezell, J. (2011). Youth online activity and exposure to diverse perspectives. New Media & Society, 14(3), 492-512. doi: 10.1177/1461444811420271
Kahne, J., & Westheimer, J. (2003). Teaching Democracy: What Schools Need to Do. Phi Delta Kappan Magazine, 85(1), 34-66. doi: 10.1177/003172170308500109
Krutka, D.G., & Carpenter, J.P. (2017). Digital Citizenship in the Curriculum. Educational Leadership, 75(3), 50-55. Geraadpleegd op http://www.ascd.org/publications/educational-leadership.aspx
Kuklinski, J. H., Quirk, P. J., Jerit, J., Schwieder, D., & Rich, R. F. (2000). Misinformation and the Currency of Democratic Citizenship. The Journal of Politics, 62(3), 790-816. Geraadpleegd op https://www.journals.uchicago.edu/toc/jop/current
Mediawijs en Mediaraven. (2018). Apestaartjaren: Jongeren en nieuws: enkele cijfers uit Apestaartjaren 2018 [Onderzoeksrapport]. Geraadpleegd op https://www.apestaartjaren.be/onderzoek/apestaartjaren-2018
Neundorf, A., Niemi, R.G., & Smets, K. (2016). The Compensation Effect of Civic Education on Political Engagement: How Civics Classes Make Up for Missing Parental Socialization. Political Behavior, 38(4), 921-949. doi: 10.1007/s11109-016-9341-0
Norris, P. (1996). Does Television Erode Social Capital? A Reply to Putnam. PS: Political Science & Politics, 29(3), 474-480. doi: 10.2307/420827
Onderwijs Vlaanderen. (2018, 13 juli). Nieuwe eindtermen: ambitieus, duidelijk en coherent [Persbericht]. Geraadpleegd op https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/nieuwe-eindtermen-ambitieus-duidelijk-en-coherent
Onderwijs Vlaanderen. (z.j.). Secundair onderwijs - Vakoverschrijdende eindtermen globaal voor het secundair onderwijs. Geraadpleegd op https://www.onderwijsdoelen.be/secundair-onderwijs-vakoverschrijdende-e…
Papacharissi, Z. (2002). The virtual sphere: The internet as a public sphere. New Media and Society, 4(1), 9-27. https://doi.org/10.1177/14614440222226244
Prior, M. (2007). Post-broadcast democracy: How media choice increases inequality in political involvement and polarizes elections (Cambridge studies in public opinion and political psychology). Cambridge: Cambridge university press.
Putnam, R. (2001). Social capital: Measurement and consequences. Canadian journal of policy research, 2(1), 41-51. Geraadpleegd op https://scholar.harvard.edu/robertputnam/publications
Quintelier, E., Vissers, S., & Hooghe, M. (2012). Zijn televisiekijkers slimmer, actiever en/of meer geïnteresseerd in politiek? In M. Hooghe (Red.), Jongeren, politiek en burgerschap. Politieke socialisatie bij Belgische jongeren (2e ed., pp. 49–62). Leuven, België: Acco.
Quintelier, E. (2013). Engaging Adolescents in Politics. Youth & Society, 47(1), 51-69. https://doi.org/ 10.1177/0044118X13507295
Raad voor Cultuur. (2005). Mediawijsheid. De ontwikkeling van nieuw burgerschap; advies Raad voor Cultuur. Den Haag: Raad voor Cultuur. Geraadpleegd op https://www.cultuur.nl/upload/documents/adviezen/Mediawijsheid.pdf
Roose, H., & Meuleman, B. (2014). Methodologie van de sociale wetenschappen: Een inleiding. Gent: Academia Press.
Sampermans, D., Maurissen, L., Louw, G., Hooghe, M., & Claes, E. (2017). ICCS 2016 Rapport Vlaanderen: Een onderzoek naar burgerschapseducatie in Vlaanderen. Geraadpleegd op https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/international-civic-and-citizenship-education-study-iccs
Schönbach, K., & de Waal, E. (2011). Het nieuwe media-aanbod: een gevaar voor de democratie? [Onderzoeksrapport]. Geraadpleegd op https://dare.uva.nl/search?identifier=be819dcd-cd16-4c5d-b51d-596722016909
Schulz, W., Ainley, J., Fraillon, Losito, B., & Agrusti, G. (2016). IEA International Civic and Citizenship Education Study 2016 Assessment Framework. doi: 10.1007/978-3-319-39357-5
Svensson, A. (2009). No More Bowling Alone: When social capital goes digital. Journal Of Global Communication, 2(1), 251-266. Geraadpleegd op http://www.indianjournals.com/ijor.aspx?target=ijor:jgc&type=home
ten Dam, G. & Volman, M. L. L. (2004). Critical thinking as a citizenship competence: Teaching strategies. Learning and Instruction, 14(4), 359-379. doi: 10.1016/j.learninstruc.2004.01.005
Tsui, L. (1999). Courses and instruction affecting critical thinking. Research in Higher Education, 40(2), 185-200. doi: 10.1023/A:10187346330124
Van Dale Online Woordenboeken. (2014). Van Dale Lexicografie.
Vlaamse Regering. (2018). Ontwerp van decreet betreffende de onderwijsdoelen voor de eerste graad van het secundair onderwijs. Memorie van Toelichting. Geraadpleegd op https://www.vlaanderen.be/nbwa-news-message-document/document/090135578…
Walrave, M., & Van Ouytsel, J. (2014). Mediawijs online: Jongeren en sociale media. Tielt, België: Lannoo.
Wojcieszak, M.E., & Mutz, D.C. (2009). Online Groups and Political Discourse: Do Online Discussion Spaces Facilitate Exposure to Political Disagreement?. Journal of Communication, 59(1), 40-56. https://doi.org/10.1111/j.1460-2466.2008.01403.x
Zacchetti, M., & Vardakas, P. (2008). Educational and mass-media cultures: integration or contradiction. In U. Carlsson, G. Jacquinot-Delaunay, J. M Pérez Tornero, & S. Tayie (Reds.), Empowerment Through Media Education: An Intercultural Dialogue (pp. 117–123). Göteborg, Zweden: International Clearinghouse on Children, Youth and Media, Nordicom, Göteborg University.