Betoverd door reflectie: de kracht van spiegel in film

Probeer de laatste film die u gezien heeft eventjes terug voor de geest te halen. Zat er ergens in deze film een shot waarbij een personage in de spiegel keek of op één of andere manier weerspiegeld werd? U kan het zich misschien niet herinneren, maar de kans is groot dat het antwoord op deze vraag ‘ja’ luidt. Het gebruik van de spiegel in cinema is alomtegenwoordig en hoe subtiel het dan misschien ook mag zijn, het kan een grote impact hebben.

Spiegeltje, spiegeltje aan de wand

Nog een vraag: hoe vaak heeft u vandaag zelf al in de spiegel gekeken? Onbewust waarschijnlijk al vaker dan u denkt. ’s Morgens in de badkamer, wanneer u achteruit kijkt tijdens het autorijden, als u uw handen wast na een toiletbezoek of als u in de lift stapt… Ze zijn overal. Spiegels en weerspiegelingen hebben de mens altijd al gefascineerd. Op een plat vlak ontstaat een exacte kopie van de wereld om ons heen, die zo echt lijkt dat we het gevoel hebben deze aan te kunnen raken. De spiegelwereld maakt een onmiddellijke weergave van onszelf mogelijk. Voor de uitvinding van de fotografie was het zowaar de enige mogelijkheid om het eigen aangezicht te kunnen bekijken. Het is alsof de spiegel ons vertelt wie we zijn. De reflectie lijkt werkelijker dan de werkelijkheid. Echter ervaren we ook dat in de spiegelwereld alles net omgedraaid is ten opzichte van de realiteit. De spiegelwereld krijgt zo iets unheimlich: wie tracht door het glas te dringen komt in een imaginaire wereld van leugens en bedrog terecht. De spiegel dreigt onze wereld op zijn kop te zetten en waarheden te onthullen die we liever niet onder ogen komen.

Het zilveren scherm

Ook film kan de realiteit exact weergeven en ons confronteren met onszelf. “It's the spectator, and not life, that art really mirrors”, schreef Oscar Wilde, wat zeker ook waar is voor film. De spiegel en film hebben veel met elkaar gemeen, waardoor het enigszins logisch is dat het gebruik van spiegels in film populair blijft doorheen de jaren. Wanneer juist gebruikt, kunnen spiegels een waardevolle toevoeging voor film betekenen. Naast het visueel interessante aspect kunnen ze eveneens info geven over het verhaal en/of de personages. Een spiegelshot is iets wat door veel filmanalisten wordt meegenomen in hun bespreking, maar wanneer je op zoek gaat naar concreet academisch onderzoek rond dit onderwerp, vind je bitter weinig teksten terug. Nochtans zou iets wat zoveel filmmakers doen, niet onbesproken mogen blijven. Daarom wil ik in mijn thesis het gebruik van spiegels in film al de aandacht geven die het verdient.

Op zoek naar betekenis

Het doel is aldus om het belang van de spiegel in films te bewijzen en ook dieper in te gaan op het concrete gebruik en mogelijke betekenissen. Ik begin hiervoor bij nul, door alles te verzamelen wat er over spiegels in de kunst geschreven werd. Gaandeweg komt de focus steeds meer op het medium film te liggen. In het theoretisch gedeelte onderscheid ik vier belangrijke functies van de spiegel in film: het uitdrukken van identiteit of van verlangen, een bepaalde diepte weergeven en het spiegelmoment als breekpunt in het verhaal. Aan de hand van deze onderverdeling zal ik concrete films gaan analyseren die met spiegels werken.

Omdat er een immens aantal voorbeelden te vinden zijn van spiegels in film, zal ik me daarbij focussen op drie filmmakers in wiens werk de spiegel prominent aanwezig is en een bijzondere betekenis draagt. Mijn keuze valt op Martin Scorsese, Darren Aronofsky en Nicolas Winding Refn, drie hedendaagse regisseurs die schijnbaar gescheiden zijn door leeftijd of afkomst maar sterk verbonden zijn in thematiek. Vaak worstelt de protagonist met zichzelf, waardoor de identiteit uitgedaagd, bevraagd, bevestigd, uitgewist of vernieuwd wordt. Via de studie van hun oeuvre wil ik nagaan welke info, in het bijzonder met betrekking tot het innerlijke, we als kijker kunnen afleiden uit spiegelscènes en hoe deze info cruciaal kan zijn voor het begrijpen van het hele verhaal.

De theorie ondersteunt de praktijk en vice versa. Na het lezen van mijn tekst en het bekijken van de shots kunt u als lezer niet anders dan concluderen dat de spiegel de kracht heeft om het hele verhaal op zijn kop te zetten. Vaak is het niet het personage dat iets doet met de spiegel, maar net omgekeerd: zelfreflectie is een belangrijke katalysator die mensen ertoe kan aanzetten hun leven helemaal om te gooien.

Een laatste blik in de spiegel

Mijn hoop is dat ik u als lezer attent kan maken op de autonome kracht van de spiegel, zodat u bij het zien van een volgend spiegelshot in een film geprikkeld bent en hier verder over zult nadenken. Een spiegel in beeld is zelden zomaar een attribuut, eerder is het bijna een personage op zichzelf dat voelbare effecten in de verhaalwereld teweeg brengt. Misschien laat u zich zelfs wel beroeren door de volgende spiegel die u ziet in een film en zet de introspectie van een personage u ook aan tot zelfreflectie. Want zoals de King of Pop Michael Jackson zong: I’m starting with the man in the mirror.