De vrouwen van Tolstoj. Een literaire analyse van het beeld van de vrouw in de literatuur van Lev Nikolajevitsj Tolstoj

De vrouwen van Tolstoj

Een literaire analyse van het beeld van de vrouw in de literatuur van Lev Nikolajevitsj Tolstoj

Vrouwenloper of vrouwenhater? Een vraag dat deze reus van de Russische literatuur open gelaten heeft. In de tweede helft van de negentiende eeuw kreeg de vrouwenemancipatie, zowel in Europa als in Rusland, veel aandacht. Maar hoe zag Tolstoj de vrouwen van zijn tijdperk? Welke rol had de Russische vrouw volgens hem in de maatschappij? Hoe wordt de vrouw beschreven doorheen de meesterwerken van Lev Tolstoj? Eens wordt ze gesublimeerd, dan vertegenwoordigt ze het kwade. Alexia Papadis (KUL) wou deze evolutie van het beeld van de vrouw in Tolstojs literatuur begrijpen en net daarom heeft ze ervan het onderwerp van haar bachelorproef gemaakt. Het gaat hier dus om een literaire analyse van de visie dat Tolstoj van de vrouwen had.

ONDERZOEK

Lev Nikolajevitsj Tolstoj is een boeiende Russische schrijver die reeds veel aandacht getrokken heeft. De plaats die de vrouw ingenomen heeft in zijn leven scheen Alexia Papadis een interessant thema. Om het resultaat van haar zoekwerk op een duidelijke manier weer te geven, moest ze met deze grote schrijver zelf beginnen. Zo vat ze in een eerste hoofdstuk het leven van Tolstoj strategisch weer. In zijn biografie komen enkele elementen aan bod, die een belangrijke rol speelden op het beeld dat hij van de vrouwen had. Dit beeld wou ze vervolgens verklaren aan de hand van zes verhalen die door Tolstoj geschreven werden in verschillende periodes van zijn leven. De besproken meesterwerken zijn: Huiselijk Geluk (1886), De Kozakken (1863), Oorlog en Vrede (1869), Anna Karenina (1877), De dood van Ivan Iljitsj (1886) en De Kreutzersonate (1889). Vooraleer ze de vrouw zelf beschrijft, geeft ze een korte samenvatting van de inhoud van deze zes verhalen weer. In hoofdstuk 3 worden de personages en de grote lijnen van de verhalen voorgesteld om in een volgende hoofdstuk gemakkelijker over te kunnen gaan naar een preciezere analyse van deze romans. Toch komt hiervoor nog een ander hoofdstuk, dat zijn visie van de vrouw ook verklaart. In dit 4de hoofdstuk wordt de vrouwenemancipatie in de Russische maatschappij beschreven. Welke positie had de vrouw in het gezin, in het recht en in het onderwijs? Dan volgt een deel over de vrouwenemancipatie in de literatuur. In hoofdstuk 5 behandelde Alexia Papadis, aan de hand van interessante bronnen die ze gebruikte en de zes verhalen van Tolstoj, de rol van de vrouw in de literatuur van Tolstoj zelf. De details waren hier van groot belang omdat ze hielpen de evolutie die Tolstoj ten opzichte van de vrouwen meemaakte te begrijpen en te verklaren. In een zesde hoofdstuk komt haar conclusie. Ten slotte volgt de literatuurlijst van de gebruikte bronnen.

BESLUIT

Uit de zes besproken meesterwerken blijkt dat Tolstojs vrouwelijke personages duidelijk beïnvloed werden door zijn eigen levenservaring. Een belangrijke factor is het feit dat hij zijn moeder zo jong verloren is. Lev Tolstoj heeft zijn moeder niet goed gekend, wat als gevolg had dat hij haar idealiseerde. Hij was positief ingesteld ten opzichte van de vrouw in het algemeen, hij bewonderde haar schoonheid en verlangde al te vaak naar geslachtsgemeenschap met haar. In zijn jonge levensjaren plaatste hij de vrouw op een voetstuk. Hoewel Tolstoj in een periode van vrouwenemancipatie leefde, had de vrouw volgens hem toch niet dezelfde rechten als de man. Tolstoj had op dit vlak een conservatieve standpunt en dat uitte hij duidelijk in zijn geschriften. Hij beweerde dat de vrouw onderdanig was aan de man, dat haar plaats thuis was en dat ze zo veel mogelijk kinderen ter wereld moest brengen. Deze laatste was volgens hem haar essentiële functie.

Tolstoj heeft dan een wild leven geleid, waarin hij veel seksuele relaties had met vrouwen. Dit is ook in zijn literatuur herkenbaar dankzij het dagboek dat zijn mannelijke personages aan hun echtgenote gaven. Dat de man een andere vrouw dan zijn echtgenote verlangde was geen probleem (zie Stiva in Anna Karenina). Een vrouw die daarentegen vreemdging, moest gestraft worden (zie Anna Karenina zelf). Tolstoj was een heel jaloers type, vooral toen hij ontdekte dat vrouwen dezelfde noden hadden als mannen. Hij, die de vrouwen met zijn ideale moedersbeeld vergeleek, kon slechts ontgoocheld worden.

Vervolgens kwam er een breukmoment in zijn leven. Tolstoj maakte in 1869 een verschrikkelijke nacht mee, waarin hij met de dood geconfronteerd werd. Dit veranderde zijn hele levensvisie. Door zijn religieuze crisis plaatste hij het geloof op een voetstuk en verkoos hij een ingetogen huwelijk. Tolstoj was van mening dat een vrouw alleen seksueel benaderd mocht worden om een kind te baren. Slechts wanneer het tijd was voor een nieuwe zwangerschap, mocht de coïtus weer plaatsvinden. De moeder moest er zijn voor haar kind en om diens behoeftes te vervullen.

Tegen het einde van zijn leven dacht Tolstoj zelfs dat het leven beter zou zijn zonder vrouwen. Tolstoj werd steeds meer gelovig en hij geloofde dat de vrouw met haar sensualiteit zijn weg naar het geluk dwarsboomde. Verder verdachte hij zijn vrouw van ontrouw en haatte hij haar. Deze haat ten opzichte van zijn vrouw uitte zich in zijn literatuur: reeds in De dood van Ivan Iljitsj maar vooral in De Kreutzersonate.

Het beeld van de vrouw kent een duidelijke evolutie in Tolstojs literatuur. Oorspronkelijk ziet Tolstoj het goddelijke in de vrouw omdat ze het leven brengt op aarde. Ze verzoent de sacramenten van de geboorte en de dood. Ze is een liefhebbende wezen dat voor ieders welzijn zorgt. Vanaf Anna Karenina wordt de vrouw echter steeds minder gesublimeerd. Tolstoj beschouwt de vrouw als een hindernis, een zonde die hem weghoudt van het goede pad. Later ontwikkelt hij zelfs een haat ten opzichte van de vrouwen en beschrijft hij ze als duivelse wezens. Tolstoj heeft zijn leven lang een innerlijk conflict gehad: “L’éternel combat tolstoïen entre la sublimation et la désublimation de la femme, entre la tentation de la sacralisation et celle du sacrilège” (Catteau, 1985, p.343).

Alexia PAPADIS