The Power of Delusional Thinking: Crisis, Cognition and Flexible Impact-mediation
"De kracht van het waandenken"
In mijn thesis stel ik de negatieve reputatie van waan als loskomen van of verlies van realiteit in vraag. In het algemeen gaat men ervan uit dat waan slechts een teken is van een hersenbeschadiging. Ik stel dat uitgangspunt in vraag. In plaats daarvan stel ik dat wanen eigenlijk ontstaan als reactie op een veel ernstiger probleem. Dat ernstige probleem is niet terug te brengen tot geloven in iets wat niet bestaat, maar ontstaat eerder vanuit de noodzaak om bizarre en bedreigende ervaringen te kunnen plaatsen.
Zo bekeken is waan een teken van het aanpassingsvermogen van het menselijke brein, wat natuurlijk wel vele problemen voor de patiënt met zich kan meebrengen. Waan is slechts een reactie op een dieperliggende crisis, die veel ernstiger is dan gewoon moeite hebben met het verschil te zien tussen wat werkelijk en onwerkelijk is. Deze thesis vertrekt vanuit de traditie van de fenomenologische psychiatrie. Dat is een discipline die mentale aandoeningen bestudeert aan de hand van rechtstreekse en intuïtieve persoonlijke ervaringen.
Bizarre ervaringen
Schizofrenie wordt gekenmerkt door een brede waaier aan bizarre ervaringen. Elyn Saks beschrijft in haar memoires bijvoorbeeld het volgende: "Mijn bewustzijn […] wordt wazig. Of wankel. Ik krijg het gevoel dat ik in het niets opga. […] Wat gebeurt er met me? Dit is beangstigend, laat het toch stoppen!"
Er loopt iets verschrikkelijk fout met de realiteit. De wereld zit niet meer in elkaar zoals het hoort. De patiënt voelt zich helemaal verloren. Het heeft weinig zin om die ervaring te beschrijven als loskomen van de realiteit. Het gaat nog verder: de algehele structuur van de werkelijkheid lijkt op het spel te staan.
Hoe kunnen we dan dergelijke ervaringen beschrijven?
In het werk van Josef Parnas en Louis A. Sass worden dergelijke ervaringen toegeschreven aan één onderliggend probleem. Saks beschrijft het perfect: "het bewustzijn verliest langzaamaan de samenhang. […] Er is geen vast gezichtspunt meer van waaruit je dingen kunt interpreteren of kunt beoordelen wat er aan de gang is."
Het ik-perspectief van de patiënt is verstoord of valt zelfs helemaal weg. Normaal wordt ervaring steeds vanuit het ik-perspectief waargenomen, wat betekent dat mijn ervaring altijd van mij is, het is altijd hoe ik de wereld ervaar. Dat perspectief schept een basisstructuur van waaruit ervaringen kunnen worden geplaatst: ik ben hierbinnen, en de wereld is daarbuiten.
Wanneer deze basisstructuur verstoord wordt, onstaat er een bizar gevoel van instabiliteit. De patiënt ziet dat wereld zich buiten hem bevindt en weet dat ook rationeel. Het voelt echter niet zo. Het voelt alsof de buitenwereld naar binnen komt. Het kan zo ver gaan dat zelfs de eigen gedachten van ergens anders lijken te komen dan uit het eigen hoofd. Die vreemde ervaring vraagt constant aandacht van de patiënt, terwijl die ook weet dat de ervaring eigenlijk niet echt kan zijn.
Waan als krachtig responsmechanisme
Om te ontsnappen aan die onbeschrijflijke kwelling, reageren de hersenen door wanen te produceren. Elyn Saks geeft een duidelijke beschrijving van de overgang van een bizarre ervaring naar waan. "Ik begon te beseffen dat de huizen die ik voorbijliep, me boodschappen stuurden [...] de woorden kwamen gewoon in me op – het waren gewoon ideeën die ik kreeg. Toch wist ik instinctief dat het niet mijn ideeën waren. Ze hoorden bij de huizen, en de huizen hadden ze in mijn hoofd gestopt."
Zo ontstaat waan als een verklaring voor ervaringen die anders niet kunnen worden verklaard. Bij waan zien we de kracht van de hersenen om precies het onverklaarbare te verklaren. Om de grote kracht van waan te begrijpen, moeten we nader ingaan op de crisis die erdoor vermeden wordt.
Crisis en respons
Schizofrenie kan heel wat verschillende ervaringen teweegbrengen, maar sommige zijn veel erger dan andere. Het onderscheid tussen de innerlijke wereld en de buitenwereld vormt de basisstructuur voor het kaderen van alle ervaringen. Het volledig wegvallen van dat onderscheidingsvermogen is de ergst mogelijke crisis. De patiënt voelt zich gebombardeerd. Alles wat buiten het "zelf" zou moeten vallen, komt dwingend en bedreigend naar binnen. De patiënt raakt lichamelijk en geestelijk verlamd omdat hij compleet overweldigd is.
Saks beschrijft die hulpeloosheid alsof ze wordt aangevallen. Ze krijgt "tientallen verschillende boodschappen via tientallen verschillende kanalen [...] en ze schreeuwen je allemaal tegelijk toe." Hier wordt als het ware de onzichtbare barrière tussen het innerlijke en de buitenwereld doorbroken. Ik stel dat bij schizofrenie dat soort doorbreken altijd voorkomt, hoewel dat op verschillende manieren kan worden ervaren.
Paul Schreber, bijvoorbeeld, beschrijft de ervaring als volgt: zijn lichaam lijkt in stukken uiteen te vallen. Schreber beschrijft dat het hele oppervlak van zijn lichaam door stralen van God lijkt te worden doorzeefd. Die stralen breken hem voortdurend in stukken en brengen hem weer samen. Zo'n crisiservaring is praktisch ondraaglijk voor hem. Een dergelijke heftige instabiliteit is veel erger dan om het even welke kwelling die voortkomt uit waanideeën dat hij wordt achtervolgd. Om de kwelling draaglijker te maken creëert Schreber's geest de waan dat zijn lichaam door God wordt veranderd. Met andere woorden, de waan maakt altijd de instabiliteit minder ernstig.
De stabiliteit bewaren vergt echter een constante inspanning. Waan is altijd een product van waanideeën die zich constant aanpassen aan de onderliggende instabiliteit. Wanen kunnen dus een hulpmiddel zijn voor de patiënt, al naargelang de omstandigheden. Waanideeën helpen zolang ze de patiënt uit zijn verlamming helpen.
Conclusie
Uiteindelijk stelt deze thesis dat waan een hulpmiddel is voor de patiënt om zich door een bedreigende werkelijkheid te manoeuvreren. Dat heeft grote gevolgen voor het onderzoek naar schizofrenie. Hoeveel van wat we gewoonlijk als symptomen van schizofrenie omschrijven, zijn eigenlijk tekenen van hersenen die zich kunnen aanpassen?
