Moving Onwards? Reflections on mixed migration and secondary movement. Mobility among refugees and asylum seekers in Kakuma Refugee Camp, Kenya

VLUCHTELINGEN EN MOBILITEIT: EEN COMPLEX VERHAAL

Als men het heeft over de mobiliteit van vluchtelingen, gaat het meestal over mensen die hun thuisland ontvluchten voor een land van asiel. Maar ook daarna blijven veel vluchtelingen en asielzoekers in beweging. Zij trekken verder naar andere vluchtoorden omwille van verschillende beweegreden. Sommigen daarvan haalden het deze zomer zelfs tot in Europa.

Over deze bewegingen bestaat veel controverse. Van vluchtelingen wordt namelijk verwacht dat zij op één plek blijven – bij voorkeur een vluchtelingenkamp, en daar wachten tot ze terug naar huis kunnen of totdat een andere duurzame oplossing wordt gevonden. In veel landen hebben vluchtelingen daarom maar beperkte bewegingsvrijheid. Ondanks de geringere berichtgeving bestaat deze vorm van migratie vooral in het zuiden.

Kakuma

Behalve vluchtelingen opvangen, kunnen vluchtoorden zoals vluchtelingenkampen ook mobiliteit genereren. Vluchtelingen en asielzoekers migreren van kamp naar kamp, van kamp naar stad, tussen steden en andere vluchtoorden. Binnen en tussen asiellanden. Via officiële kanalen of op eigen houtje. Binnen mixed migration – een beleidsveld dat zich bezighoudt met complexe bewegingen van vluchtelingen, asielzoekers, economische en andere migranten – worden deze bewegingen ‘secondary movements’ (secundaire bewegingen) genoemd. Toch is er maar weinig geweten over deze bewegingen. Bestaande studies zijn bovendien verspreid over verschillende vakgebieden die weinig informatie met elkaar uitwisselen. Hoog tijd dus om dieper te graven in de routes, trajecten en motivaties van deze mixed migrants.

Geen betere plek om deze zoektocht te beginnen dan een vluchtelingenkamp dat werd gesticht door secundaire migranten. Kakuma ligt in het dorre landschap van noordwest Kenia. In 1992 kwamen hier zo’n 12.000 Soedanese kinderen toe/aan nadat ze Ethiopische kampen waren uitgejaagd. Vandaag telt Kakuma meer dan 180.000 inwoners en zo’n 20 verschillende nationaliteiten. Een dynamisch kamp, waar interviews met hulpverleners en de kamp manager (governance actoren) en vluchtelingen een complex verhaal tot stand brachten.

Routes en trajecten

De Grote Hoorn van Afrika kent al decennia langdurige conflictsituaties. Daarbij zorgen landen in het Grote Merengebied (Congo, Burundi en Rwanda) en in de Hoorn (Djibouti, Eritrea, Ethiopië, Somalië en Noord- en Zuid Soedan) voor een bijna constante flow van vluchtelingen. Velen komen terecht in Kenia en Tanzania, die bekend staan om hun gastvrijheid.

Het onderzoek leerde dat vluchtelingen en asielzoekers erg mobiel kunnen zijn. De meeste mensen die ik sprak waren al jaren onderweg. Hun trajecten lopen langs verschillende kampen, steden en andere vluchtoorden, van Burundi tot in Kenia. Een 35-jarige Burundese moeder van 6 kinderen vertelde bijvoorbeeld dat ze maar liefst in 8 verschillende kampen in Tanzania, Burundi, Oeganda en Kenia had verbleven. Via secundaire migratie staan op die manier verschillende vluchtoorden over heel de regio van de Grote Hoorn van Afrika met elkaar in verbinding.

Politiek en repatriatie

Sterk onderbelicht in studies naar secundaire trajecten is de politieke arena. Nochtans speelt politiek een belangrijke rol. De aanwezigheid van grote aantallen vluchtelingen oefent namelijk een enorme druk uit op gastlanden, waardoor repatriatieprocessen soms versneld worden. Vooral Congolezen, Rwandezen en Burundezen vertelden over hun, vaak negatieve, ervaringen tijdens repatriëringen vanuit Oeganda, Congo en Tanzania. Zij vluchtten later om diverse redenen opnieuw de grens met hun geboorteland over. Hoewel repatriatie vandaag de meeste voorkeur geniet als duurzame oplossing voor vluchtelingensituaties, zorgde het in deze gevallen voor de verdere verspreiding van vluchtelingen over de hele regio. Voor hen werd repatriatie zo een nieuwe link in een opeenvolging van secundaire bewegingen.

Motivaties

Waarom migreren vluchtelingen verder naar een ander kamp of naar een ander asielland? Uit de interviews bleek dat vluchtelingen en asielzoekers migreren om een heleboel verschillende redenen. Veiligheidsmotieven werden vaak vermeld in combinatie met een zoektocht naar een job, een familielid, of degelijk onderwijs voor hun kinderen. Een gebrek aan voedselrantsoenen in Oegandese kampen had enkelen naar Kenia geleid, en sommigen hadden een stedelijke omgeving ingeruild voor een kamp omdat hun financiële reserve op was. Ook de mogelijkheid om via resettlement een nieuwe toekomst op te bouwen in Amerika of Europa had enkele respondenten naar Kakuma gedreven.

De motivaties die vluchtelingen ertoe aanzetten om te migreren, vormden vaak een bron van irritatie bij kampautoriteiten: vooral ‘verkeerde’ motivaties, die niets te maken hadden met een zoektocht naar veiligheid. Deze worden vandaag vooral geassocieerd met migranten. Vluchtelingen en migranten worden immers beschouwd als twee aparte categorieën met verschillende rechten, behoeften en motivaties. Vluchtelingen moeten bezig zijn met veiligheid. Niets meer. Deze perceptie kwam ook terug in de gesprekken met hulpverleners en de kamp manager, maar ook met vluchtelingen zelf. Informeren naar motivaties lag daarom soms erg gevoelig.

Dit spanningsveld lijkt een soort van onderhandelingsarena te creëren. Zowel vluchtelingen als governance actoren proberen zich te manoeuvreren binnen deze moeilijke en onduidelijke situatie. Vluchtelingen schipperen tussen de motivaties die van hen verwacht worden en de reële mix van motivaties die ze hebben. Anderzijds worden governance actoren vaak gedwongen te manoeuvreren in de verhalen van vluchtelingen wiens motivaties ze vaak wantrouwen.

Slot

Hoewel ‘vluchteling zijn’ nog altijd wordt beschouwd als iets tijdelijk, heeft de gemiddelde duur daarvan ondertussen reeds de kaap van 19 jaar bereikt. Velen wachten zolang niet om verder te gaan met hun leven of een toekomst op te bouwen. Secundaire migratie biedt zo soms een uitweg in een langdurige uitzichtloze situatie of een antwoord op tijdelijke vluchtelingenstructuren. Secundaire migratie doet ons nadenken over de manier waarop wij vluchtelingen zien. Het onderscheid tussen migranten en vluchtelingen kan soms erg dun kan zijn.