Een juridische analyse van de verschillen en de gelijkenissen van de begrippen “noodsituatie” en “ondraaglijk lijden” als basisvoorwaarden in de abortus- en euthanasiewetgevingen van vier verschillende Europese landen.

Patrick Garré
Persbericht

DE NOODSITUATIE EN HET ONDRAAGLIJK LIJDEN IN DE ABORTUS- en EUTHANASIEWETGEVINGEN: NOODZAKELIJKE MAAR NIET TER ZAKE DOENDE VOORWAARDEN

DE NOODSITUATIE EN HET ONDRAAGLIJK LIJDEN IN DE ABORTUS- en EUTHANASIEWETGEVINGEN: NOODZAKELIJKE MAAR NIET TER ZAKE DOENDE VOORWAARDEN

 

Het sluitstuk van mijn rechtenstudies als werkstudent bevat een juridische analyse van de begrippen “noodsituatie” en “ondraaglijk lijden” uit de abortus- en euthanasiewetgevingen in verschillende Europese landen. Na een korte voorstelling van de vier abortus- en de drie euthanasiewetgevingen, ben ik dieper ingegaan op de inhoud en de evolutie van deze begrippen in Frankrijk (uitsluitend wat de noodsituatie betreft: er bestaat in dit land geen euthanasiewet), Luxemburg, Nederland en België.

 

De oorspronkelijke wetteksten waren het resultaat van een moeizaam bereikt compromis, waarbij elk artikel een specifieke betekenis had die bij een minieme wijziging het broze politiek evenwicht aan het wankelen zou brengen. Een grote minderheid kon zich niet vinden in een wettelijke regeling en bleef zich verzetten tegen uitbreidingen of versoepelingen. Voorstellen om de bestaande wetgevingen aan te passen aan veranderende maatschappelijke inzichten stuiten daardoor ook nu nog op veel bezwaren en halen meestal niet de parlementaire eindmeet.

 

Het al dan niet behouden van de voorwaarde van de noodsituatie lijkt weinig of geen invloed te hebben op de wijze waarop de wetgeving in de praktijk wordt toegepast. Reeds bij het indienen van de wetsvoorstellen tot depenalisering hadden de voorstanders het over de noodsituatie als een moreel probleem waarbij subjectieve gegevens en innerlijke spanningen de leidraad vormen voor de uiteindelijke beoordeling: het was niet nodig dat in de wet zelf criteria werden gegeven voor de noodsituatie van de vrouw. Er bestaan geen wezenlijke verschillen in de concrete toepassing van de abortuswetgeving in landen die al dan niet de noodsituatie hebben geschrapt: het is de vrouw die autonoom bepaalt over wat zij verstaat onder een noodsituatie en dus beslist of ze de zwangerschap al dan niet beëindigt. Nochtans was deze voorwaarde voorwerp van heroïsche debatten die vele kolommen van de parlementaire verslagen hebben gevuld.

 

Alhoewel het ondraaglijk lijden als voorwaarde vergelijkbaar is met de noodsituatie, wordt het behoud ervan in de onderzochte wetgevingen veel minder in vraag gesteld. Het doel van wetgeving rond levensbeëindigend handelen is juist om in situaties van ondraaglijk lijden een uitweg te bieden. Nochtans tonen de rechtspraak, de rechtsleer en de verslagen van de controle- en evaluatiecommissies aan dat de toetsing door de arts en de controle door commissies of rechtbanken voor zeer uiteenlopende interpretaties en conclusies zorgen. Het is immers de patiënt(e) die quasi volledig zelf bepaalt wat voor hem of haar als ondraaglijk wordt ervaren. Een arts kan hiertegen weinig inbrengen en ook de controlecommissies beschikken nauwelijks over enige objectiveerbare controlemechanismen: welke argumenten kunnen zij aandragen als de arts het lijden als ondraaglijk beschouwt? Toch blijft het voor de arts een essentieel element om voor zichzelf te kunnen uitmaken of hij al dan niet het euthanasieverzoek inwilligt. Zijn zorgplicht verplicht hem om de best mogelijke zorgen te verlenen, ook als hij ondraaglijk lijdt. Pas als andere oplossingen geen soelaas meer brengen is het beëindigen van het leven een aanvaardbare optie.

 

Het ondraaglijk lijden heeft een ruime invulling gekregen, bijvoorbeeld als het gaat over ouderen die gebukt gaan onder een opeenstapeling van ouderdomsklachten. Ook dementerenden of personen met een psychische aandoening, krijgen de mogelijkheid om hun leven opzettelijk te beëindigen. Doordat de drie onderzochte euthanasiewetgevingen gestoeld zijn op open normen waarvan de invulling naargelang het maatschappelijk vooruitschrijdende inzichten evolueren, is het niet uitgesloten dat de huidige ruimte die de wetten reeds bieden, zich nog verder zullen ontwikkelen. Dit kan gebeuren via de toezichthoudende commissies of door rechtspraak. Het vaak langdurige wetgevingsproces waarbij de ideologische tegenstellingen opnieuw in alle scherpte naar boven komen, wordt daardoor vermeden.

 

Het handhaven van de noodsituatie als het ondraaglijk lijden als zorgvuldigheidseisen dragen in de huidige maatschappelijke context niet bij tot een beter werkende en transparantere wetgeving. Door hun subjectieve karakter zorgen zij in de praktijk voor interpretatieproblemen en verwarring bij de concrete toepassing, zowel bij diegenen die de ingreep vragen (vrouwen/patiënten) en moeten uitvoeren (artsen) als bij diegenen die achteraf dienen na te gaan of deze voorwaarden werden gerespecteerd (de controle-en evaluatieorganen of de rechterlijke instanties). Zij vormen een belemmering, hoe beperkt ook, voor diegenen die pleiten voor een volwaardig zelfbeschikkingsrecht op abortus en euthanasie.

 

Gaan we daardoor naar een situatie waarbij abortus en euthanasie zijn genormaliseerd en de zelf beschikkende burgers het recht toekomt om geheel autonoom te bepalen op welk moment, met behulp van welk dodelijk product en door welke instelling we ons leven of dat van een ander (laten) beëindigen? Volgens sommigen bevinden we ons dankzij deze perfecte wetgevingen aan de ethische top in de wereld. Of glijden we misschien toch eerder af naar de donkere krochten van een kille samenleving waarbij onder het mom van zelfbeschikking en zonder nauwelijks enige tegenstem of kritische reflectie zowel het ongeboren kind als de ongeneeslijk zieke de dood worden ingestuurd? Kunnen we spreken van een “privatisering” van de beslissing tot het beëindigen van menselijk leven, waarbij het voortduren van iemands leven in handen wordt gelegd in handen van burgers? Zowel abortus als euthanasie zijn in deze visie volwaardige patiënten-rechten.

 

De gedeeltelijke depenalisering is een “verovering” van het recht op het eigen lichaam. De samenleving evolueert naar een grotere bereidheid om euthanasie en abortus te aanvaarden als normale en maatschappelijk geaccepteerde oplossingen voor een hoogstpersoonlijk probleem. Deze ontwikkeling geniet niet mijn voorkeur, maar door het schrappen van criteria zoals de noodsituatie en het ondraaglijk lijden, is de autonoom handelende mens minder afhankelijk van het oordeel van een arts. Dit kan voor meer transparantie zorgen bij zowel de verzoeker als de arts. Het behoud van deze beide begrippen in de wetgevingen heeft immers weinig zin als de beoordeling ervan quasi volledig bij de vrouw of de patiënt ligt, zij samenvallen met de eigen wil en het ongebonden en vrijwillige verzoek en er geen effectieve controle kan gebeuren op het inhoudelijke aspect omwille van het subjectieve karakter. Het zelfbeschikkingsrecht komt door het weglaten van beide voorwaarden nog duidelijker op de voorgrond en kan daardoor het leidende criterium worden in zowel het abortus- als euthanasiedebat.

 

 

Bibliografie

Bibliografie

 

ABORTUS

 

Verdragen

 

  • Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens van 4 november 1950

  • het Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen van 18 december 1979

     

    Wetgeving

     

  • Code pénal Francaise

  • Code de la santé publique, Partie législative, Deuxième partie: Santé sexuelle et reproductive, droits de   la femme et protection de la santé de l'enfant, Livre II: Interruption volontaire de grossesse

  • Het Nederlandse Wetboek van Strafrecht

  • Het Belgisch Strafwetboek

  • Code pénal luxembourgeoise

  • Loi du 31 juillet 1920 réprimant la provocation à l’avortement et la propagande anticonceptionnelle

  • Loi du 27 mars 1923 correctionnaliste l’avortement et aggrave les peines

  • Décret-loi du 29 juillet 1939 relatif à la famille et la natalité française

  • Loi du 19 décembre 1967 relative à la régulation des naissances et abrogeant les articles L. 648 et L. 649 du code de la santé publique

  • Loi Veil n° 75-17 du 17 janvier 1975 relative à l’interruption de la grossesse

  • Loi du 15 novembre 1978 relative à l’information sexuelle, à la prévention de l’avortement clandestin et à la réglementation de l’interruption de la grossesse

  • Loi n° 79-1204 du 31 décembre 1979 relative à l'interruption volontaire de la grossesse

  • Wet Afbreking Zwangerschap van 1 mei 1981

  • Loi n° 82-1172 du 31 décembre 1982 relative à la couverture des frais afférents à l’interruption volontaire de grossesse non-thérapeutique et aux modalités de financement de cette mesure

  • Besluit van 17 mei 1984, houdende vaststelling van een algemene maatregel van bestuur ter uitvoering van de Wet afbreking zwangerschap

  • Wet van 3 april 1990 betreffende de zwangerschapsafbreking, tot wijziging van de artikelen 348, 350, 351 en 352 van het Strafwetboek en tot opheffing van artikel 353 van hetzelfde Wetboek (1)

  • Wet van 13 augustus 1990 houdende oprichting van een commissie voor de evaluatie van de wet van 3 april 1990 betreffende de zwangerschapsafbreking, tot wijziging van de artikelen 348, 350, 351 en 352 van het Strafwetboek en tot opheffing van artikel 353 van hetzelfde Wetboek

  • Loi n° 93-121 du 27 janvier 1993 portant diverses mesures d’ordre social

  • Loi n° 2001-588 du 4 juillet 2001 relative à l'interruption volontaire de grossesse et à la contraception

  • Loi du 12 décembre 2012 portant modification des articles 351, 353 et 353-1 du Code pénal

  • Loi n° 2012-1404 du 17 décembre 2012 de financement de la sécurité sociale pour 2013

  • Loi n° 2014-87 du 4 aout 2014 relative à l’égalité réelle entre les femmes et les hommes

  • Loi du 17 décembre 2014 portant modification 1) du Code pénal et 2) de la loi du 15 novembre 1978 relative à l’information sexuelle, à la prévention de l’avortement clandestin et à la réglementation de l’interruption volontaire de grossesse

  • Regeling van de Minister van Veiligheid en Justitie en de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport van 11 december 2015, kenmerk 885614-145412-PG, houdende instelling van een commissie voor de beoordeling van gemelde gevallen van late zwangerschapsafbreking en levensbeëindiging bij pasgeborenen (Regeling beoordelingscommissie late zwangerschapsafbreking en levensbeëindiging bij pasgeborenen)

  • Loi n° 2016-41 du 26 janvier 2016 de modernisation de notre système de santé (1)

  • Loi n° 2016-87 du 2 février 2016 créant de nouveaux droits en faveur des malades et des personnes en fin de vie

     

    Rechtspraak

     

  • Arrondissementsrechtbank Amsterdam 5 februari 1942, NJ, 1942

  • Arrondissementsrechtbank Amsterdam 20 januari 1949, NJ, 1949

  • Supreme Court, Roe et al. V. Wade, District Attorney of Dallas County, 22 januari 1973, N°. 70-18

  • Arrondissementsrechtbank Amsterdam 8 juli 1976, NJ, 1977

  • Conseil d’État, 31 oktober 1980, n°13028, arrest Lahache

  • Correctionele Rechtbank van Gent, 12 februari 1988

  • Hof van Beroep van Gent, 14 november 1988

  • Arbitragehof van 19 december 1991 met betrekking tot de beroepen tot gehele of gedeeltelijke vernietiging van de wet van 3 april 1990 betreffende de zwangerschapsafbreking tot wijziging van de artikelen 348, 350, 351 en 352 van het Strafwetboek en tot opheffing van artikel 353 van hetzelfde Wetboek, Arrest nr.39/91

  • Hoge Raad, 16 juni 1995, ECLI:NL:HR:ZC1757, m.nt. E.A. Alkema

  • Conseil constitutionnel, 27 juni 2001, N° 2001-446-DC

  • EHRM, 8 juli 2004, nr.53924/00, Vo/Frankrijk

  • EHRM, 20 maart 2007, nr.5410/03, Tysiac/Polen

  • EHRM, 10 april 2007, nr. 6339/05, Evans/Verenigd Koninkrijk

  • EHRM, 26 mei 2011, nr. 27617/04, R.R./Polen

  • EHRM, 30 oktober 2012, nr. 57375/08, P.S./Polen

  • Conseil Constitutionnel, 31 juli 2014, 2014-700 DC

     

    Parlementaire stukken

     

  • Wetsvoorstel van de heren LAMBERTS en ROETHOF tot het wijzigen van het Wetboek van Strafrecht en van het Wetboek van Strafvordering, Tweede Kamer, 1969/1970, nr. 10719

  • Voorstel van wet tot opheffing van artikelen 351 en 353 en van sommige bepalingen van artikel 383 van het Strafwetboek en tot vervanging van de tekst van artikel 353 van hetzelfde Wetboek (W. CALEWAERT, e.a.), Parl.St., Senaat, 1970-71, nr. 280/1

  • Commissie Abortusvraagstuk Interimrapport, Tweede Kamer, 1971, 11321, ondernummer 2

  • Verbeterd ontwerp van wet, Tweede Kamer, 1971/72, 11890, nr. 4

  • Projet de loi (TAITTINGER-MESSMER-PONATOWSKI) relatif à l’interruption volontaire de la grossesse, 7 juni 1973, n°455-826

  • Voorstel van wet van de leden VAN SCHALK en VAN LEEUWEN houdende nieuwe regelen met betrekking tot het afbreken van zwangerschap, Tweede Kamer, 1974/75, 13253, nr. 2

  • Compte Rendu Intégral, Journal Officiel de la République Française, Assemblée nationale, 1ste zitting van 26 november 1974, N° 92

  • Compte Rendu Intégral, Journal Officiel de la République Française, Assemblée nationale, 2de zitting van 26 november 1974, N° 92 (suite)

  • Compte Rendu Intégral, Journal Officiel de la République Française, Assemblée nationale, 1ste zitting van 27 november 1974, N° 93

  • Compte Rendu Intégral, Journal Officiel de la République Française, Assemblée nationale, 2de zitting van 27 november 1974, N° 93 (suite)

  • Compte Rendu Intégral, Journal Officiel de la République Française, Assemblée nationale, 1ste zitting van 28 november 1974, N° 93 (suite)

  • Compte Rendu Intégral, Journal Officiel de la République Française, Assemblée nationale, 3de zitting van 28 november 1974, N° 94 (suite)

  • Exposé des motifs: projet de loi relative à l’information sexuelle, à la prévention de l’avortement clandestin et à la réglementation de l’interruption de la grossesse, Chambre des Députés, 20 december 1977, N° 2146

  • Wetsvoorstel betreffende de zwangerschapsonderbreking (Léona DETIEGE),Parl.St.,Kamer,1977-78, nr. 240/1

  • Memorie van Toelichting: Wet afbreking zwangerschap, Tweede Kamer, 1978/79, 15475, nr. 3

  • Advies van de Raad van State van 20 december 1978, bijlagen bij de Memorie van Toelichting, Wet afbreking zwangerschap,Tweede Kamer, 1978/79, 15475, nr. 4

  • Voorlopig Verslag, Wet afbreking zwangerschap,Tweede Kamer, 1978/79, 15475, nr. 5

  • Memorie van Antwoord: Wet afbreking zwangerschap,Tweede kamer, 1978/79, 15475, nr. 6

  • Eindverslag: Wet afbreking zwangerschap, Tweede Kamer, 1979/1980, 15475 nr. 9

  • Amendement van het lid C.S. DEES: Wet afbreking zwangerschap, Tweede Kamer, 1978/79, 15475, nr.15.

  • Memorie van Antwoord: Wet afbreking zwangerschap, Eerste Kamer, 1980-81, 15475, Nr. 59b

  • Voorstel van wet betreffende de zwangerschapsafbreking, strekkende om de artikelen 348, 350 en 351 van het Strafwetboek te wijzigen en de artikelen 352 en 353 van hetzelfde Wetboek op te heffen (R. LALLEMAND, L. HERMAN-MICHIELSENS, e.a.), Parl. St., Senaat, 1985-86, nr.189/1

  • Voorstellen van Wet betreffende de zwangerschapsafbreking, Parl. St., Senaat, 1988-89, 7 juli 1989, nr. 247-2

  • Verslag namens de Commissie voor de Justitie (1), Hand. Kamer 1989-1990, 8 maart 1990, nr. 950/9

  • Advies van de Raad van State met betrekking tot het voorstel van wet over de zwangerschapsafbreking, strekkende om de artikelen 348, 350 en 351 van het Strafwetboek te wijzigen en de artikelen 352 en 343 van hetzelfde Wetboek op te heffen, 31 oktober 1989, nr. 247-8

  • Advies van de Raad van State met betrekking tot het voorstel van wet over de zwangerschapsafbreking, strekkende om de artikelen 348, 350 en 351 van het Strafwetboek te wijzigen en de artikelen 352 en 343 van hetzelfde Wetboek op te heffen, 15 januari 1990, nr. 950/5

  • Wetsvoorstel (G.ANNEMANS e.a.) tot wijziging van het Strafwetboek inzake abortus, Parl.St. Kamer 2007-2008, nr. 52-0424/001

  • Wetsvoorstel (A. COLEN e.a.) tot wijziging van het Strafwetboek inzake abortus, Parl.St. Kamer 2007-2008, nr. 52-0927/001

  • Projet de loi portant modification des articles 351, 353 et 353-1 du Code pénal, N° 6103

  • Avis du Conseil National des femmes du Luxembourg: projet de loi portant modification de l’article 353 du Code pénal, Chambre des Députés, 17 mei 2010, N°6103 (1)

  • Avis du Conseil d’État: projet de loi portant modification des articles 351, 353 et 353-1 du Code pénal, Chambre des députés, 16 juli 2010, N° 6103 (2), Nr 48.667

  • Rapport de la Commission juridique: projet de loi portant modification des articles 351, 353 et 351-1 du Code pénal, Chambre des députés, 14 november 2012, n°6103 (8)

  • Programme gouvernemental Luxembourgeois, 2013, 204 p.

  • l’Assemblée Nationale, Commission des lois constitutionnelles, de la législation et de l’administration générale de la République, zitting van 18 december 2013

  • l’Assemblée Nationale, Commission des lois constitutionnelles, de la législation et de l’administration générale de la République, eerste zitting van 20 januari 2014

  • Avis du Collège Médical: projet de loi portant de loi portant modification du Code pénal et de la loi du  15  novembre 1978 relative à l’information sexuelle, à la prévention de l’avortement clandestin et à la Réglementation de l’interruption volontaire de grossesse, Chambre des députés, 7 mei 2014, N° 6683 (1)

  • Avis du Conseil d’État: projet de loi portant de loi portant modification du Code pénal et de la loi du 15 novembre 1978 relative à l’information sexuelle, à la prévention de l’avortement clandestin et à la réglementation de l’interruption volontaire de grossesse, Chambre des députés, 1 juli 2014, N°6683 (2)

  • Avis de la Commission Consultative des droits de l’homme: projet de loi portant de loi portant modification du Code pénal et de la loi du 15 novembre 1978 relative à l’information sexuelle, à la prévention de l’avortement clandestin et à la réglementation de l’interruption volontaire de grossesse, Chambre des députés, 1 juli 2014, N°6683 (4)

  • Sénat Français, 23 juli 2014

  • Avis de femmes en détresse A.S.B.L.: projet de loi portant de loi portant modification du Code pénal et de  la loi du 15 novembre 1978 relative à l’information sexuelle, à la prévention de l’avortement clandestin et à la réglementation de l’interruption volontaire de grossesse, Chambre des députés, 4 september 2014, N° 6683 (5)

  • Avis de la Commission Consultative des droits de l’homme: projet de loi portant de loi portant modification du Code pénal et de la loi du 15 novembre 1978 relative à l’information sexuelle, à la prévention de l’avortement clandestin et à la réglementation de l’interruption volontaire de grossesse, Chambre des députés, 1 juli 2014, N°6683 (7)

  • Rapport de la Commission Juridique: projet de loi portant modification du Code pénal et de la loi du 15 novembre relative à l’information sexuelle, à la prévention de l’avortement clandestin et à la réglementation volontaire de grossesse,la Chambre des Députés, 19 november 2014, N° 6683 (11)

  • Proposition de loi visant à assurer aux patients le respect de leur choix de fin de vie, nr. 2435, ingediend op 9 december 2014 in de Assemblée Nationale

  • Regeling van de Minister van Veiligheid en Justitie en de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport houdende instelling van een commissie voor de beoordeling van gemelde gevallen van late zwangerschapsafbreking en levensbeëindiging bij pasgeborenen (Regeling beoordelingscommissie late zwangerschapsafbreking en levensbeëindiging bij pasgeborenen), kenmerk 885614-145412-PG, 11 december 2015

  • Wetsvoorstel tot wijziging van het Strafwetboek en van de wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënten, teneinde vrijwillige zwangerschapsafbreking niet langer strafbaar te stellen, DOC 54/1823/001, 10.05.2016

  • Wetsvoorstel (O.MAINGAIN en V.CAPRASSE) tot wijziging van het Strafwetboek en van de wet van 22 augustus 2002 betreffende de wetten van de patiënt, teneinde vrijwillige zwangerschapsafbreking niet langer strafbaar te stellen, Parl.St., Kamer, 2015-16, 1867/001

  • Wetsvoorstel (M.GERKENS en E.WILLAERT, e.a.) betreffende de vrijwillige zwangerschapsafbreking, Parl.St., Kamer, 2015-16, 1947/001

  • Wetsvoorstel (K.LALIEUX e.a.)ten einde vrijwillige zwangerschapsafbreking uit het Strafwetboek te lichten en nog op te nemen in de wet van 22 augustus betreffende de rechten van de patiënt, Parl.St., Kamer, 2015-16, 1867/01

  • Wetsvoorstel betreffende de vrijwillige zwangerschapsafbreking (Muriel GERKENS en Evita WILLAERT e.a.), Parl.St. Kamer 2016-2017, nr. 54-2271/00

  • Wetsvoorstel betreffende de vrijwillige zwangerschapsafbreking (D. CLARINVAL, C. VAN CAUTER, V.VAN PEEL en E. VAN HOOF.), Parl.St. Kamer, 2017-18, nr. 54-3216/001.

  • Wetsvoorstel betreffende de vrijwillige zwangerschapsafbreking - amendemente (K. LALIEUX, M. GERKENS, M. VAN HEES, V. CAPRASSE, M. DE CONINCK, K. JIROFLÉE, O. MAINGAIN, C. FONCK), Parl.St. Kamer, 2017-18, nr.  54-3216/002

     

    Rechtsleer

     

  • ATIAS C., La vie prénatale, biologie, morale et droit. Actes du Vie colloque national des Juriste catholiques, Paris, 15-17 novembre 1985, Parijs, Téqui, 1986, 192 p.

  • AUBIN C., « (Contrepoint). Vue de l’IGAS…. Un mise en perspective au regard des politiques publiques », Revue française des affaires sociales , 2011/1, 199-212

  • BOBER S., Abortus, euthanasie en zelfmoord in of uit het strafrecht van België?, licentiescriptie Criminologische wetenschappen, UGent, 2001-02

  • BODIFÉE G., DEHAENE T., DEVOGELAERE C., NYS H., SCHOTSMANS P., « Abortus na de wet », Leuven, Davidsfonds, 1995, 100 p.

  • CEDER D., “Vermist: de rechtsbescherming van het ongeboren kind”, PVH, 2014, 001

  • CELIS K. en G. COENE, “Nog altijd een vrouwenrecht? Belgische voor- en tegenstanders van abortus 25 jaar na de wet.”, Brood en Rozen, 2015, 25 p.

  • COENE G. en BOLLEN S. (red.), Nog altijd baas in eigen buik? Een kritische doorlichting van de Belgische Abortuswetgeving en -praktijk, Tweespraak Vrouwenstudies, VUB Press, 2013, 136 p.

  • DEDRIE F., “ Het taboe op abortus gezien vanuit de praktijk van de abortuscentra”, Ethische Perspectieven,2016, 370-373

  • DIVAY S., « L’ivg : un droit concédé encore à conquérir », Travail, genre et sociétés, 2003/1 (N° 9), 197-222

  • DUCHÊNE L. et al., « L’IVG, quarante ans après », Vacarme, 2014, 1-23

  • DE BEAUFORT I.D., “Individuele autonomie, paternalisme en maatschappelijke verantwoordelijkheid”, Tijdschrift voor Gezondheidsrecht, 1991

  • DE BRUEKER J., Sortir l’avortement du code pénal Belge, Actes des colloques, Brussel, 2017, 151 p.

  • DE HERT P., M. COLETTE M., M. COSYNS M., L. VAN CROMBRUGGE L., “ Een nationaal- en internationaalrechtelijk perspectief op abortus en het zelfbeschikkingsrecht van de vrouw”, 2013, Brussel VUBPress, 2013, 65-108

  • DE WOLF P., “theoretische en praktische problemen van mannelijk feminisme. De strijd voor het recht op abortus in Frankrijk (1970-1975) “, Tijdschrift voor Genderstudies, 2012, 32-44

  • ENSCHEDÉ J., “Geneeskunde en Rechtswetenschap: abortus op medische indicatie en strafrecht”, Ned. T.Geneesk., 1966, 1349-1353

  • ENSCHEDÉ J., “De abortuswetgeving in Nederland”, Medisch Contact, 1970, 777-785

  • FONDIMARE E., « La loi pour l’égalité réelle entre les femmes et les hommes à l’épreuve du Conseil constitutionnel », La Revue des droits de l’homme, Actualités Droits-Libertés, 2014, 1-10

  • GASTMANS C., “Zwangerschapsafbreking: het breken van de stilte”, Ethische Perspectieven, 1998, 93-101

  • GENICOT G., “Droit médical et biomédical », Brussel, Larcier, 2010, 858 p.

  • HAUDIQUET V., SURDUTS M., TENENBAUM N. , le droit des femmes à disposer de leur corps, Parijs, Edition Syllepse, 2015, 142 p.

  • HEERS H., « Existe-t-il un droit de l’avortement ? », RDSS, 1991

  • HENNION-JACQUET P., « d’un avortement….l’autre », Recueil Dalloz, 2007, 2648

  • JONCKHEERE M., Vrouwenrechten In Het Supreme Court En European Court of Human Rights : Reproductieve Rechten – Abortus, onuitg. Masterproef Rechten UGent, 2011, https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/787/123/RUG01-001787123_2012_000…

  • KALKMAN-BOGERD L.E., “ Dwang op zwangere vrouw ten behoeve van de ongeboren vrucht toelaatbaar?”, TvGR., 1990, 500-513

  • KLEIVERDA G., “Abortus behoudt status aparte”, Medisch Contact, 2006, 244-246

  • KOTTENHAGEN R.J.P., “De betekenis van het EVRM voor het ongeboren kind en kwesties rond de zwangerschap naar Nederlands recht: een inventarisatie”, Letsel & Schade, 2011, 47-62

  • LARRALDE J.-M., « La Cour européenne des droits de l'homme et le droit à l'avortement entre avancées prudentes et conservatisme assumé. Cour européenne des droits de l'homme, R.R. c. Pologne, 26 mai 2011, Rev.trim.DH, 2012, 609-624

  • LAMBRECHT S. en DE SUTTER P.,“ Ethische en wettelijke beschouwingen rond abortus in België”, Tijdschrift voor Geneeskunde, 2009, 559-562

  •  LEE R. en D. MORGAN D., Birthrights Law and Ethics at the Beginnings of Life, Londen, Routledge, 1989,L. CLARKE, 248 p.

  • LELEU Y.-H. “Regelgeving inzake het zelfbeschikkingsrecht”, TPR, 2002, 1373-1380

  • LOCKEFEER-MAAS C., “het einde van een liberale dwaling, abortuswet herzien”, Liberaal Reveil,   2015, 175-180

  • MAHADEW S. en LEGEMAATE J., Beoordelingsvrijheid om abortus uit te voeren, scriptie, Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universiteit van Amsterdam, 2012, http://arno.uva.nl/document/361988

  • MANKIEVA Z. , BREMS E. en JANSSENS Y., Het Internationaal Recht Inzake Abortus, onuitg., masterproef Rechten Ugent, 2014, https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/163/167/RUG01-002163167_2014_000…

  • MAREEN P. en PIETTE M., Abortus: update via de gewijzigde Belgische wetgeving van 3 april 1990, onuitg., Lic. Criminologische wetenschappen, Ugent, 2005, XVI

  • MARKENSTEIN L.F., “Zorgelijke nasleep van de evaluatie van de Wet Afbreking zwangerschap”, T.Gez., 2006, 504-508

  • MERG M. en SCHMOLL P., « Éthique de l’interruption médicale de grossesse en France », Les Dossiers de l’Obstétrique, november 2005, 343, 21-29

  • MERRIGAN M., “EHRM 5 juni 2015, 46043/14 Lambert /Frankrijk”, RW, 2016, 558- 559

  • MORBÉ E., De abortuswet en de evaluatiecommissie: schets van de totstandkoming, Antwerpen, UGA, 2004, 153 p.

  • NOEL J., « La décision n°2014-700 DC ou la poursuite d’une révolution juridique née il y a 40 ans », Civitas Europa, 2014, 253-25

  • NYS H., Het recht in de samenleving over zichzelf te beschikken? Juridische en ethische bijdragen over het leven, het lichaam en de dood, Antwerpen, Maklu, 1996, 628 p.

  • OLIER L., “Présentation du dossier. La prise en charge de l’IVG en France: évolution  du droit  et réalités d’aujourd’hui”, Revue française des affaires sociales 2011/1, 5-15

  • PASTRE-BELBA B., “ La femme dans la jurisprudence de la Cour européenne des droits de l’homme”, Rev.trim.DH, 2017, 266-294

    PENNEAU J., « Corps Humain-Bioéthique, Art 3. Interruption de grossesse », 2017

  • ROMAN D., « Les aspects médico-sociaux de la loi du 4 août 2014 pour l’égalité réelle  entre les femmes et les hommes », RDSS 2014, 863-876

  • ROZEMOND K., “Abortus, euthanasie en hulp bij zelfdoding”, Ars Aequi, 2010, 286-288

  • SERVERIN E., « L’avortement à l’interruption volontaire de grossesse: l’histoire d’une requalification sociale», Genève, Déviance et Société, 1980, vol. 4, N° 1, 1-17

  • STOFFEL D., « La nouvelle loi “IVG” au Luxembourg : de l’opportunité de cette réforme ? », 2015

  • TE BRAAKE Th. A.M., “Juridische mogelijkheden en grenzen van late zwangerschapsafbreking”, T.Gez. , 1992, 455-466

  • TELLIER-CAYROL V., « l’actualité récente de l’interruption volontaire de grossesse, Issue de Gazette du Palais, 11 augustus 2015, n° 223

  • THOMAS-TAILLANDIER D., « le régime de responsabilité des professionnels », Issue de Gazette du Palais, 11 augustus 2015, n° 221

  • TRAPPENBURG M., “de nieuwe wetsvoorstellen abortus en euthanasie, willen we dit nu echt?”, S&D, 2000, 3-9

  • TRAPPENBURG M., “Darwin de medische ethiek” in M.ADAMS, J. GRIFFITHS en G. DEN HARTOGH (eds.), Euthanasie, nieuwe knelpunten in een voortgezette discussie, Kok Kampen, 2003, 1-14

  • TREFFERS P.E., “Abortus provocatus in Nederland in de 20e eeuw : van stilzwijgen naar revolutionaire verandering”, Ned. Tijdschr.Geneesk. , 2006, 567-573

  • VAN DE PUTTE C. en HEBBERECHT P., Een analyse van de discussie over het al dan niet strafbaar stellen van abortus, ontuitg., Diss. Lic. Criminologische wetenschappen, Ugent, 2007, https://lib.ugent.be/catalog/rug01:001290991 , 103 p.

  • VAN DITZHUIJZEN J. e.a.,“Abortus en psychische gezondheid: een longitudinale cohortstudie naar de psychische gezondheid van vrouwen die abortus meemaken”, Universiteit Utrecht, 2016, 84 p.

  • X., Medisch Contact, “Abortuswetgeving”, 1981, 35

  • X, « Témoignage. La loi du 17 janvier 1975 sur l’interruption volontaire de la grossesse », Revue française des affaires sociales, 2011, 17-21

     

    Adviezen, verslagen, richtlijnen….

     

  • CEDAW, Rapport of the Committee on the Elimination of Discrimination against Women,16de en 17de zittingen, 1997

  • CEDAW, Rapport of the Committee on the Elimination of Discrimination against Women, 22ste en 23ste zittingen, 2000

  • VISSER M.R.M., A.J.G.M. JANSSEN e.a. “Evaluatie van de wet afbreking zwangerschap”, Den Haag, 2005, 318 p.

  • Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO), Levensvraagstukken: de sociale context van ongewenste zwangerschappen en van ondraaglijk en uitzichtloos lijden, Werkdocument 15,2008, 62p.

  • Resolutie 1607, de parlementaire vergadering van de Raad van Europa, (16 april 2008): Access to safe and legal abortion in Europe

  • Resolutie over de gelijkheid van mannen en vrouwen in de Europese Unie, het Europees Parlement (10 februari 2010)

  • Nationale Commissie voor de evaluatie van de wet 3 april 1990 betreffende de zwangerschapsafbreking (wet van 13 augustus 1990), Verslag ten behoeve van het parlement, 1 januari 2008 - 31 december 2009, 85 p.

  • Nationale Commissie voor de evaluatie van de wet 3 april 1990 betreffende de zwangerschapsafbreking (wet van 13 augustus 1990), Verslag ten behoeve van het parlement, 1 januari 2010 - 31 december 2011, 97 p.

  • Evaluatie-Regeling centrale deskundigencommissie late zwangerschapsafbreking in een categorie-2 geval en levensbeëindiging bij pasgeborenen, ZonMw, september 2013

  • Le Haut Conseil à l’Égalité entre les femmes et les hommes, Le rapport relatif à l’accès à l’IVG, Volet 2, Accès à l’IVG dans les territoires, Rapport n° 2013-1104-SAN-009, 7novembre 2013, 101 p.

  • Jaarrapportage 2015 van de Wet Afbreking zwangerschap, Inspectie voor de Gezondheidszorg Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Utrecht, februari 2017, 47 p.

     

    Kranten, tijdschriften, on line vindplaatsen,….

     

  • Le Nouvel Observateur, 5 april 1971 : manifeste de 343

  • Persmededeling van de CD&V Senaatsfractie van : “ Verslag van de evaluatiecommissie abortus beperkt zich tot teleurstellende conclusie”, 2002 http://www.cdenvsenaat.be/index.php?id=28&nid=135

  • Nederlands Dagblad, “Miljoenenfraude bij abortusklinieken”, 12 september 2017

  • Knack, “Politici hoeven zich geen zorgen meer te maken: iedereen vindt abortus een recht”, 18 april 2018

     

     

    EUTHANASIE

     

    Wetgeving

     

  • Besluit van 17 december 1993, houdende vaststelling van een formulier, bedoeld in artikel 10, eerste lid, van de Wet op de lijkbezorging (Stb. 688)

  • De wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding van 12 april 2001

  • De wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie.

  • Loi du 16 mars 2009 relative aux soins palliatifs, à la directive anticipée et à l’accompagnement en fin de vie et modifiant : 1. Le code de la sécurité sociale ; 2. La loi modifiée du 16 avril 1979 fixant le statut général des fonctionnaires de l’État ; 3. la loi modifiée du 24 décembre 1985 fixant le statut général des fonctionnaires communaux ; 4. Le Code du travail.

  • La loi du 16 mars 2009 sur l’euthanasie et l’assistance au suicide

     

    Rechtspraak

     

  • Rechtbank Leeuwarden, 21 februari 1973, 183, Postma, NJ, 1973

  • Hoge Raad, 27 november 1984, 106, Schoonheim, NJ, 1985

  • Hoge Raad, 21 juni 1994, 656, Chabot, NJ, 1994

  • EHRM, 29 april 2002, nr.2346/02, Pretty/VK

  • Hoge Raad, 24 december 2002, 00797/02, Brongersma, NJ, 2003

  • Arbitragehof, 14 januari 2004, nr.4/2004, beroep tot vernietiging van de wet van 28 mei 2002 betreffende euthanasie, ingesteld door de VZW Jurileven en de VZW Pro Vita

  • Hoge Raad, 9 november 2004, Nr. 02641/03, Van Oijen, NJ, 2005

  • EHRM, 20 januari 2011, nr. 31322/07, Haas/Zwitserland

  • EHRM 14 mei 2013, nr. 67810/10, Gross/Zwitserland, Art. 8 EVRM, Hulp bij zelfdoding. Verplichting duidelijke richtlijnen op te stellen, NJB 2013/1778, p. 1-3

  • GwH 29 oktober 2015, arrest nr.153/2015

     

    Parlementaire stukken

 

  • Voorstel van wet van het lid  Wessel-Tuinstra van de artikelen 293 en 294 van het Wetboek van Strafrecht Tweede Kamer, 1984-85, 26691.

  • Brief van de Minister van Justitie – Vervolgingsbeleid inzake euthanasie, Parl. St., Tweede Kamer,1993-94, 23877, nr.1

  • Memorie van Toelichting: Voorstel van wet van de leden Van Boxtel, M.M.H. Kamp en Swildens-Rozendaal tot wijziging van het Wetboek van Strafrecht en van de Wet op de lijkbezorging inzake levensbeëindiging op verzoek en hulp bijzelfdoding, Tweede Kamer, 1997-98, nr. 3

  • Memorie van Toelichting: Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding  Tweede Kamer, 1998-99, 26691, nr.3

  • Rapport de la Commission Spéciale « d’Éthique » en vue du débat d’orientation sur la médecine, l’acharnement thérapeutique et l’euthanasie, Chambre des Députés, 1998-99, N° 4408

  • Wetsvoorstel (M. DE BLOCK en H. COVELIERS) op de euthanasie, Parl.St Kamer 1999-2000, Nr. 50-0196/1

  • Verslag: Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding, Tweede Kamer, 1999-2000, 26691, nr. 5

  • Amendement van de leden Rouvoet en Van Der Vlies,Tweede Kamer, 2000-01, 26691, nr. 15

  • Voorlopig Verslag: Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding, Eerste Kamer, vergaderjaar 2000-01, 26691, nr. 137a

  • Memorie van Antwoord: Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding, Eerste Kamer, 2000-01, 26691, nr. 137b

  • Doc 2-244/21, Belgische Senaat, Advies van de Raad van State, 31.441 AV-AG met betrekking tot het wetvoorstel “betreffende de euthanasie”, 2 juli 2001

  • Wetsontwerp (T. VAN PARYS, L. GOUTRY, J. VAN DE WALLE, M. SCHAUVLIEGE) betreffende euthanasie, Parl St, Kamer, 2001-02, nr. 50- 1488/005

  • Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het wetsontwerp betreffende de euthanasie, wetsvoorstel betreffende de problemen rond het levenseinde en de toestand van ongeneeslijk zieke patiënten en wetsvoorstel op de euthanasie, Parl. St., Kamer, 2001-02, nr. 50, 1488/009

  • Wetsvoorstel (J.ARENS) tot wijziging van de wet van 28 mei 2002, Parl St, Kamer, 2002-03, Nr. 50 – 2214/001

  • Rapport de la Commission spéciale « Éthique »: débat de l’orientation sur la médecine palliative,

                  l’acharnement thérapeutique et l’euthanasie, Chambre des Députés, 2002-03, N° 4934

  • Avis du Conseil d’État: proposition de loi sur le droit de mourir en dignité en projet de loi relative aux soins palliatifs, à la directive anticipée et à l’accompagnement en fin de vie, Chambre des Députés, 2006-07, N° 4909(2), 5584 (8)

  • Avis du Conseil d’État, Chambres des Députés, 11 december 2007, N° 4909(5), 5584 (10)

  • Rapport de la Commission De la Santé et la Sécurité Sociale: proposition de loi sur le droit de mourir en dignité, Chambre des Députés, 2007-08, N° 4909 (6)

  • Rapport de la Commission de la Santé et de la Sécurité Sociale, Chambre des Députés, 14 februari 2008, 5584 (11)

  • Dépêche du Président de la Chambre des Députés au Président du Conseil d’État, Chambre des Députés, 3 juni 2008, N° 4909 (10)

  • Rapport Complémentaire de la Commission de la Santé et de la Sécurité sociale, Chambre des Députés,  4 december 2008,  N° 4909 (15)

  • Wetsvoorstel tot wijziging van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie teneinde euthanasie voor minderjarigen mogelijk te maken, Parl. St., Senaat, 2013-2014, nr 5-2170/2, p.2-6

  • Wetsvoorstel (K. JINOFLÉE e.a.) tot wijziging van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie wat door cerebrale aandoeningen getroffen personen met verworven wilsonbekwaamheid betreft, Parl. St., Kamer, 2014-15, nr. 54-1013/001

  • Proposition de loi visant à assurer aux patients le respect de leur choix de fin de vie, nr. 2435,

           ingediend op 9 december 2014 in de Assemblée Nationale.

  • SCHIPPERS E.I., de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en VAN DER STEUR G.A. van de Minister van Veiligheid en Justitie, Brief Nr.55, Brief Nederlandse regering, Kabinetsreactie en visie Voltooid Leven, 12 oktober 2016

  • Voorstel van wet van het lid Pia Dijkstra van 18 december 2016 houdende toetsing van levenseindebegeleiding van ouderen op verzoek en tot wijziging van het Wetboek van Strafrecht, de Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg en enkele andere wetten (Wet toetsing levenseindebegeleiding van ouderen op verzoek)

  • Memorie van toelichting bij het voorstel van wet van het lid Pia Dijkstra houdende toetsing van levenseindebegeleiding van ouderen op verzoek en tot wijziging van het Wetboek van Strafrecht, de Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg en enkele andere wetten (Wet toetsing levenseindebegeleiding van ouderen op verzoek)  

  • Nederlands regeerakkoord 2017-2021, « Vertrouwen in de toekomst”, 10 oktober 2017, 70 p.

     

    RECHTSLEER

     

  • ADAMS M. en G. GEUDENS, “ De regulering van euthanasie in België”: principiële beschouwingen naar aanleiding van een aantal recente wetsvoorstellen”, RW, 2000, 793-817

  • ADAMS M., “ De Raad van State: euthanasie en het EVRM”, RW, 2001-2002, 1077-1079

  • BEIJK M.M., “Ondraaglijk lijden: wat is het, waar wordt het door veroorzaakt en door wie wordt het bepaald?”, Medisch Contact, 1998, 825-827

  • BIOS X., “Moi aussi, aujourd’hui, je rentre chez moi….”, Rev.trim.dr.h., 2016, 775-800

  • BOBER S., Abortus, euthanasie en zelfmoord in of uit het strafrecht van België?, licentiescriptie Criminologische wetenschappen, UGent, 2001-02

  • BUEKENS F., “Wanneer ondraaglijk lijden een sociale constructie wordt”, De Morgen, 15 januari 2013

  • COSYNS M., “ Moeten we ook 28 jaar wachten voor euthanasie een patiëntenrecht wordt?”, Knack, 30 juli 2018

  • DE BONDT W., “ De eerste evaluatie van de toepassing van de euthanasiewet: capita selecta en kanttekeningen”, RW, 2005-2006, 81-94

  • DECKERS E. en NYS H., Nieuwe wetgeving inzake euthanasie: gecoördineerde teksten en uittreksels uit de parlementaire werkzaamheden, Mechelen, Kluwer, 2003, 253 p.

  • DE DIJN H., “ Beschouwingen bij de mediastorm rond euthanasie in maart 2008”, Ethische perspectieven, 152-160

  • DE HINGH A., “De Levenseindekliniek en de laatstewilpil, pleidooi voor een pas op de plaats”, NJB, 2016, 1838-1840

  • DE KEYSER E., “Respect voor het zelfbeschikkingsrecht van de patiënt: gevolgen voor de wet betreffende de euthanasie “, T. Gez., 2005-06, 374-392

  • DELBAERE R., “Na een recht op leven, nu ook een recht om te sterven? Lambert et autres t. France” , CDPK, 2015, 561-577

  • DELBEKE E., Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Antwerpen, Intersentia, 2012, 1249 p.

  • DELBEKE E. “Euthanasie bij minderjarigen”, T.Gez., 2014-15, 163-171

  • DEN HARTOGH G., “Het Nederlandse euthanasierecht: is barmhartigheid genoeg?”, Tijdschrift voor Gezondheidsrecht, 2007, 180-198

  • DEN HARTOGH G., “toetsingscommissies euthanasie nemen niet alle zorgvuldigheidseisen serieus, ondraaglijk lijden onder druk”, Medisch contact, 2015, 517

  • DESMET M., “ Euthanasie: waarom niet?: Pleidooi voor nuance en niet-weten”, Tielt, Lannoo, 2015,  320 p.

  • DIERICKX A., “over de (on)beschikbaarheid van het leven”, NC, 2006, 281-294

  • DISTELMANS W., Palliatieve sedatie, trage euthanasie of sociale dood?, Antwerpen, Houtekiet, 2017, 152 p.

  • DRESEN G.,“ Ervaring serieus nemen : een pleidooi voor het geweten”, Tijdschrift voor Theologie, 2007, 136-154

  • DRION H., “Het zelfgewilde einde van oude mensen”, NRC Handelsblad, 19 oktober 1991

  • GASTMANS C. en L. VANLAERE L., “ Recht op waardig sterven mag geen plicht tot sterven worden. hoe omgaan met euthanasie bij personen met dementie”, Ethische perspectieven, 2008,165-168

  • GEVERS J.K.M. ,“ Hulp bij zelfdoding bij voltooid leven: naar een nieuwe wet?”, T.Gez., 2017, 112-120

  • KIMSMA G.K., “Het lijden beoordeeld”, Medisch Contact, 18 april 2002,

  • LEGEMAATE J., “Het zelfbeschikkingsrecht: een oud debat in nieuw licht”, TvGR, 2004, 11-13

  • LEGEMAATE J. “Psychiatrische patiënt die hulp bij zelfdoding zoekt. Omvat recht op bescherming privéleven een positieve verplichting tot hulp bij zelfdoding in de vorm van beschikbaarstelling levensbeëindigende medicijnen? Ruime margin of appreciation. Geen schending van art. 8 EVRM.”, 2011, NJ 2012/647, 1-14

  • LELEU Y.-H., “Regelgeving inzake het zelfbeschikkingsrecht”, TPR 2002, 1373-1380

  • LELEU Y.-H. en GENICOT G. « Euthanasie en Belgique et aux Pays-Bas. Variations sur le    thème de l’autodétermination, Rev.trim.DH, 2004, 6-50

  • LENAERTS O., “ Euthanasie moet geen absoluut recht worden”, de Juristenkrant, 29 januari 2014

  • LYBAERT D., « Het begrip « menselijke persoon » in het Belgisch strafrecht », VUB, 1992, 390-405

  • MOEYKENS F.: “Euthanasie moet een absoluut recht worden”, Juristenkrant 12 maart 2014

  • ROZEMOND K., “Abortus, euthanasie en hulp bij zelfdoding”, Ars Aequi, 2010, 286-288

  • ROZEMOND K.,” Euthanasie en dementie: het actuele verlangen en het reële alternatief”, NJB, 2012, 314-319

  • SERCU M., PYPE P., CHRISTIAENS T., GRYPDONCK M., DERESE A., DEVEUGELE M., “ Is de Vlaamse huisarts  bereid om legale euthanasie uit te voeren?”, Huisarts Nu, 2013, 109-113

  • SCHOTSMANS P. MEULENBERGS T., “Euthanasia and Palliative Care in the Low Countries” Ethical Perspectives, Leuven, Peeters, 2005, 264 p.

  • TE BRAAKE Th. A.M., “Juridische mogelijkheden en grenzen van late zwangerschapsafbreking”, T.Gez. , 1992, 455-466

  • TRAPPENBURG M., “de nieuwe wetsvoorstellen abortus en euthanasie, willen we dit nu echt?”, S&D, 2000, 3-9

  • TRAPPENBURG M., “Darwin de medische ethiek” in M.ADAMS, J. GRIFFITHS en G. DEN HARTOGH (eds.), Euthanasie, nieuwe knelpunten in een voortgezette discussie, Kok Kampen, 2003, 237-254

  • TROUET, C.: “Euthanasie: depenalisering versus noodtoestand”, Juristenkrant 2000, afl. 3, 12.

  • VAN DEN NOORTGATE N. e.a.: “ Oud en moe van dagen: levensmoeheid bij ouderen.” Tijdschr. Voor Geneeskunde, 2016, 145-157

  • VAN WILLIGENBURG T., “De subjectiviteit van kwaliteit van leven-oordelen”, T. Gez., 1996, 85-97

  • VAN KATWIJK W., “Van euthanasie via voltooid leven naar vrijwillig levenseinde: Liberaal-Filosofisch Perspectief”, Liberaal Reveil, 2015, 215-219

  • VANSWEEVELT, T., “De euthanasiewet: de ultieme bevestiging van het zelfbeschikkingsrecht of een gecontroleerde keuzevrijheid?”, T. Gez. 2003, 216-278

  • VENY L.M., P. GOES P. , “Een wereldprimeur: de uitbreiding van de Euthanasiewet naar niet-

                  ontvoogde minderjarigen”, RW, 2014, 163-172

  • WEYERS H., Euthanasie, het proces van rechtsverandering, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2004, 464 p.

  • WOITTIEZ R., “zijn het vrije woord en het zelfgekozen levenseinde als liberale agendapunten aan afronding toe?”, Liberaal Reveil, 2015, 170-174

  • WÖRETSHOFER J., “En zij komt er toch! Naar een wettelijke regeling voor euthanasie”, TvGR, 1999, 67-77

     

     

    Adviezen, verslagen,richtlijnen

     

     

  • Aanbeveling n°1418 (1999) van de Algemene Vergadering van de Raad van Europa in verband met de Bescherming van de rechten van de Mens en de waardigheid van ongeneeslijke zieken en stervenden”

  • Standpunt Federatiebestuur KNMG inzake euthanasie, 2003, KNMG uitgave, 30 p.

  • DIJKHUIS J.H., “op zoek naar normen voor het handelen van artsen bij vragen om hulp bij levensbeëindiging in geval van lijden aan het leven”, verslag van de werkzaamheden van een commissie onder voorzitterschap van prof. J. Dijkhuis, Utrecht, 2004, 49 p.

  • Belgische federale controle- en evaluatiecommissie, Eerste verslag aan de wetgevende kamers, (22/09/2002-31/12/2003), 2004, 43 p.

  • Commissie Evaluatie Regelgeving Zon Mw, “ Evaluatie Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding”, 2007, 316 p.

  • Raad voor Maatschappelijke ontwikkeling, Levensvraagstukken: de sociale context van ongewenste zwangerschappen en van ondraaglijk en uitzichtloos lijden, Werkdocument 15,2008, 62 p.

  • KNMG, KNMG-richtlijn bij verlaagd bewustzijn, Utrecht, 2010, 48 p.

  • KNMG,  de rol van de arts bij het zelfgekozen levenseinde, juni 2011, 62 p.

  • Commissie Evaluatie Regelgeving Zon Mw, “ Evaluatie Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding”, 2012, 292 p.

  • Rapport de la commission de réflexion sur la fin de vie van 18 december 2012, Penser solidairement la vin de vie, 250 p.

  • Belgische federale controle- en evaluatiecommissie, Zesde verslag aan de wetgevende kamers, jaren 2012-2013, 2014

  • La Commission nationale de contrôle et d’évaluation de la loi du 16 mars 2009 sur l’euthanasie et l’assistance au suicide, Troisième rapport à l’attention de la Chambre des Députés (Années 2013 et 2014), 2015, 31 p.

  • Belgische federale controle- en evaluatiecommissie, Zevende verslag aan de wetgevende kamers jaren 2014-2015, 2016

  • Regionale Toetsingscommissies Euthanasie, “Jaarverslag 2016”, 2017, 59 p.

  • VUmc Amsterdam, het AMC Amsterdam, het Erasmus Rotterdam en het Universitair Medisch Centrum Utrecht, “Derde evaluatie Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp zelfdoding”, 2017, ZONMw, 336 p.

  • La Commission Nationale de Contrôle et d’Évaluation de la loi du 16 mars 2009 sur l’euthanasie et l’asssistance au suicide, Quatrième rapport à l’attention de la Chambre des Députés (Années 2015 et 2016), 2017, 37 p.

  • Nederlands regeerakkoord 2017-2021 : « vertrouwen in de toekomst”, 10 oktober 2017, 70 p.

  • Open VLD, “Vrijheidscongres Ontwerpteksten”, november 2017, 12 p., http://vrijheidscongres.be/wp-content/uploads/2017/10/20171013-congres-…

  • Belgische federale controle- en evaluatiecommissie, Achtste verslag aan de wetgevende kamers, jaren  2016-2017, 2018, 70 p.

     

    Kranten, tijdschriften, on line vindplaatsen,….

     

  • La Libre Belgique (gebaseerd op bericht van BELGA), «  Le Luxembourg légalise l’euthanasie », 17 maart 2009

  • Website van het Burgerinitiatief “Uit Vrije Wil”: http://www.uitvrijewil.nu

  • Knack, “Enkele fundamentalisten bezoedelen het debat”, interview met Wim DISTELMANS, 20 december 2017

  • De Morgen, “Maarten BOUDRY pleit voor meer transparantie”, 30 december 2017

  • De Morgen, “Verzet tegen euthanasie bij psychisch lijden neemt toe”, 9 januari 2018

  • De Morgen, “Mogen we nu eindelijk vragen stellen?”, 9 januari 2018

  • Trouw, “OM start nieuwe onderzoeken naar mogelijk strafbare euthanasie”, 8 maart 2018

  • J. BRAECKMAN, “Als het psychisch lijden uitzichtloos en ondraaglijk is”, www.eerbied.be  mei 2018.

     

     

Universiteit of Hogeschool
Master in de rechten
Publicatiejaar
2018
Promotor(en)
Tom Balthazar
Kernwoorden
Share this on: