Conservatie van scheepswrakken in de Noordzee

Diederik Van Besauw Diederik Van Besauw
Persbericht

Waarom zou men wrakken op de zeebodem langer willen bewaren?

Wereldwijd liggen er meer dan een miljoen wrakken verspreid over de zee- en oceaanbodems. In het Belgische deel van de Noordzee alleen al zijn er reeds 290 scheepswrakken ontdekt. In september 2017 werd er nog een Duitse duikboot, de UB-29, ontdekt die een interessant stukje van onze geschiedenis verduidelijkt. Wist je dat deze wrakken niet alleen een groot deel van onze geschiedenis vertellen, maar dat ze op de zeebodem ook meer goed dan kwaad doen?

 

Waarom zou je scheepswrakken willen beschermen?

Van boomstamboten uit de prehistorie tot Vikingschepen, van schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie tot stoomschepen, van onderzeeërs tot andere oorlogsschepen, en van vissersboten tot recenter gezonken vrachtschepen, talloze verschillende schepen zijn ooit gezonken in Belgische wateren. Elk vertellen zij een uniek verhaal. Een verhaal dat een deel van onze maritieme geschiedenis vertelt, verduidelijkt en kleurt.

Een regio als Vlaanderen behoorde in de middeleeuwen tot de top van de wereld en kende een behoorlijk intensieve handel over zee. Ook beide Wereldoorlogen werden onder andere in onze contreien uitgevochten en de Noordzee was daarbij steeds een belangrijk slagveld. De terugtocht van de Duitse Marine aan het einde van de Eerste Wereldoorlog en Operatie Dynamo uit de Tweede Wereldoorlog zijn slechts twee belangrijke voorbeelden.

Niet alleen hun geschiedenis is interessant, maar ook als wrak hebben deze parels uit ons verleden hun nut. De fauna en flora van de zee profiteren van deze beschutte plaatsen om welig te groeien en voort te planten. Door de vroegere overbevissing is de vissenpopulatie in de Noordzee sterk verkleind, maar de wrakken bieden voldoende bescherming voor de nesten van de vissen waardoor het visbestand weer kan groeien.

Naast de wrakken is de bodem van de Noordzee een kale zandvlakte waarover een relatief sterke stroming passeert. Dat geeft de natuur weinig plaatsen om te groeien en de dieren weinig bescherming om hun nest te maken. De wrakken zijn dus ook nodig om bijvoorbeeld zeeanemonen en wieren op te groeien die op hun beurt voedingsstoffen aan de vissen en andere fauna geven.

Verder zit ook het duiktoerisme de laatste jaren enorm in de lift. Sommige wrakken ontvangen jaarlijks tientallen duikers. Het zelf ontdekken van de magische onderwaterwereld en het avontuur om onder water nauwe ruimtes te betreden lokt menig professioneel en amateurduiker.

De boomkorvisserij – het vissen met behulp van een net dat over de zeebodem wordt gesleept – en baggerwerkzaamheden hebben reeds een groot deel van de wrakken met de zeebodem gelijk gemaakt en visueel onzichtbaar gemaakt. Ook de corrosie van het scheepsstaal onder water heeft al grote delen van de gezonken schepen afgebroken. Wanneer er niets wordt ondernomen zullen alle wrakken binnen afzienbare tijd verdwijnen.

 

Een eerste stap: de corrosiesnelheid berekenen.

De emotionele waarde van deze scheepswrakken, het respect dat oorlogsgraven verdienen en het historische belang van bepaalde gebeurtenissen zijn van onschatbare waarde en kan men onmogelijk negeren. Daarom kwam er op 4 april 2014 een wet over de bescherming van onderwater erfgoed. Zo wil men bepaalde wrakken een beschermde status geven en zelfs meer proberen te doen om ze langer te behouden.

Deze thesis zal zich daarom toeleggen op een boeiend stukje Belgische maritieme geschiedenis, de voornaamste wrakken op de bodem van de Noordzee situeren, vertellen welke reeds beschermd zijn en een lans breken voor de wrakken die meer aandacht verdienen en in de toekomst een beschermde status zouden moeten krijgen.

In het licht daarvan heeft het Agentschap Onroerend Erfgoed het Vlaamse Instituut voor de Zee en de Hogere Zeevaartschool van Antwerpen gecontacteerd. Om een wrak een beschermde status te geven is het namelijk nuttig om te weten of het nog minstens enkele tientallen jaren zal blijven bestaan. Een eerste stap in het onderzoek is daarom het zoeken naar de corrosiesnelheid waarmee het wrak als het ware wegroest om te voorspellen hoe lang het nog op de zeebodem zal blijven liggen voordat het uit elkaar valt en langzaam verdwijnt.

Staal blijkt onder water echter niet aan een constante snelheid te roesten zoals eerst werd vermoed. Professor Rob Melchers uit Australië werkte hiervoor een model uit dat de corrosie van scheepsstaal onder water beschrijft in 5 processen. De variabelen van dit model werden wiskundig uitgewerkt en in de thesis verder gekalibreerd voor de Noordzee. Aan de hand van dit model kan het staaldikteverlies van de wrakken na verloop van tijd berekend worden en kan men dus voorspellen hoe lang het nog zal blijven bestaan.

Corrosiemodel Rob Melchers

Image removed.

Deze berekende waarden worden vergeleken met de staaldiktes die men ter plekke ging meten op de wrakken. Zo wordt getoetst of het corrosiemodel van Melchers waarheidsgetrouw is.

Tenslotte worden er ook nog technieken uitgewerkt om een wrak langer te kunnen bewaren. Zo kan men een wrak elektrisch beschermen, verven met een coating die ook onderwater aangebracht kan worden, of zelfs ingraven.

 

Na het voorspellen van de corrosiesnelheid en het uitwerken van een praktisch conceptueel plan om het vergaan van de scheepswrakken op de zeebodem tegen te gaan kan je je wel nog iets niet onbelangrijk afvragen: is het werkelijk nodig om een wrak 100 jaar te laten wegroesten zoals de wet voorziet voordat er wordt ingegrepen?

Dat en nog veel meer omtrent de mogelijks eeuwenlange bescherming van de wrakken wordt besproken in de thesis “Conservatie van scheepswrakken in de Noordzee”.

Bibliografie

ABS. (2007). Guidance notes on the inspection, maintenance and application of marine coating systems, 3rd edition. American Bureau of Shipping. Geraadpleegd van https://madden-maritime.com/wp-content/uploads/2015/06/abs-guiance-note…

Bakker, K. (2017, 12 juli). Aluminium waterbatterij helpt onbemande onderzeeërs beter presteren | Maakindustrie – Nieuws, blogs en praktijkverhalen over de Nederlandse Maakindustrie. Aluminium waterbatterij helpt onbemande onderzeeërs beter presteren. Geraadpleegd van https://www.maakindustrie.nl/nieuws/aluminium-waterbatterij-helpt-onbem…

Bartuli, C., Petriaggi, R., Davidde, B., Palmisano, E., & Lino, G. (2008). In situ conservation by cathodic protection of cast iron findings in marine environment (p. 8). Gepresenteerd bij 9th International Conference on NDT of Art, Jeruzalem, Israel. Geraadpleegd van www.ndt.net/search/docs.php3?MainSource=65

Beech, I. B., & Gaylarde, C. C. (1999). Recent advances in the study of biocorrosion - an overview. Revista de Microbiologia, 30(3), 117–190. doi:10.1590/S0001-37141999000300001

Beech, I. B., & Sunner, J. (2004). Biocorrosion: towards understanding interactions between biofilms and metals. Current opinion in biotechnology, 15, 181–186. doi:DOI 10.1016/j.copbio.2004.05.001

Belga. (2018, 15 juni). Amerikaanse bommenwerper uit WOII gevonden in de Noordzee. Knack.

Belwind. (z.d.). Windturbines - Belwind. Belwind Offshore Energy - Windturbines. Geraadpleegd van http://www.belwind.eu/nl/windturbines/

Budinski, K. G. (2003). materiaalkeuze voor technici, 3rd edition. (Schoonhoven, Academic Service).

CMA science. (2015, 2 november). Cursus Natuurkunde - Snelheid van geluid. Geluidssnelheid - toelichting. Geraadpleegd van https://cma-science.nl/activities/nl/natuurkunde/Geluid/Geluidssnelheid…

Collier, R., & Prudames, D. (2004). Bijkomende historische informatie rond zinken van de WAKEFUL HMS. Maritieme Archelogie. Geraadpleegd van http://www.maritieme-archeologie.be/documents/wrecks/HISTORIEK_WAKEFUL_…

Cygnus. (2014, 20 februari). Cygnus Dive Operation Manual - Underwater Ultrasonic Thickness Gauge model M2-DIVE.

Danilovic, V., Beltrame, C., Gelichi, S., & Carinci, F. M. (2014, 29 oktober). In-situ conservation of the shipwrecks in the Mediterranean Sea. (Università Ca’Foscari Venezia, Venetië, Italië). Geraadpleegd van http://dspace.unive.it/bitstream/handle/10579/5482/835000-1163964.pdf?s…

De Baere, K. (2011, 22 juni). Corrosion in ballast tanks on board of merchant vessels - in situ study of the significant parameters. (Universiteit Antwerpen, Antwerpen, België).

De Baere, K. (2017, 7 november). Analysis of corrosion rates on wreckage steel - a model exercise in the North Sea - AMACORT. Gepresenteerd bij AMA research day, Hogere Zeevaartschool Antwerpen.

de Brito, L. V. R., Coutinho, R., Cavalcanti, E. S., & Benchimol, M. (2007). The influence of macrofouling on the corrosion behaviour of API 5L X65 carbon steel. Biofouling, 23(34), 193–201. doi:10.1080/08927010701258966

de Messano, L. V. R., Sathler, L., Reznik, L. Y., & Coutinho, R. (2009). The effect of biofouling on localized corrosion of the stainless steels N08904 and UNS S32760. International Biodeterioration & Biodegradation, 63(5), 607–614. doi:10.1016/j.ibiod.2009.04.006

De Redactie. (2014, 14 mei). Scheepswrakken in Noordzee beschermd als cultureel erfgoed. HLN.be, p. 1.

Decaluwé, C. (2017, 23 november). Waarom worden scheepswrakken beschermd?

Decaluwé, C., Maritiem en Onderwater Erfgoed, & VLIZ. (2018). Vondsten in zee - Registraties. Registraties | Vondsten in zee. databank, . Geraadpleegd van http://www.vondsteninzee.be/overzicht-registraties?page=1

Demerre, I. (z.d.). Maritieme Archeologie - lijst scheepswrakken. Lijst scheepswrakken. Geraadpleegd 17 december 2015, van http://www.maritieme-archeologie.be/WK_ShipList.aspx

DeuFraMat. (z.d.). Deutsch-Französische Materialien: Der deutsch-französische Streit um Elsass-Lothringen. Der deutsch-französische Streit um Elsass-Lothringen. Geraadpleegd van http://www.deuframat.de/en/regionen/grenzueberschreitende-probleme-und-…

Difference Wiki. (z.d.). Ferrous vs. Ferric: What’s the Difference? Geraadpleegd 30 juni 2018, van https://www.difference.wiki/ferrous-vs-ferric/

Eashwar, M., Maruthamuthu, S., Palanichamy, S., & Balakrishnan, K. (1995). Sunlight irradiation of seawater eliminates ennoblement-causation by biofilms. Biofouling, 8(3), 215–221. doi:10.1080/08927019509378274

EasyChem Australia. (z.d.). Shipwrecks and Salvage‎ - Process of cathodic protection - EasyChem Australia. Process of cathodic protection. Geraadpleegd 8 december 2018, van https://easychem.com.au/shipwrecks-and-salvage/4-marine-protection/proc…

Emrol. (z.d.). Onderhoudsvrije batterijen en accu’s. Onderhoudsvrije batterijen voor stand-by en elektrische aandrijving. Geraadpleegd van https://emrol.com/onderhoudsvrije-batterijen/

Energy Coating. (z.d.). Onderwater coating. Onderwater – Energy Coating. Geraadpleegd van http://energycoating.nl/?page_id=94

Extreme Bolt & Fastener. (2016). Technical Terms of Corrosion Simplified. Geraadpleegd van https://www.extreme-bolt.com/technical-terms-of-corrosion-simplified.ht…

Eyres, D. J. (2007). Ship Construction 6th edition. Butterwoth-Heinemann, 45–50 & 376.

Flemming, H. C. (1996). Biofouling and microbiologically influenced corrosion (MIC) -an economical and technical overview. Microbial deterioration of materials.

Flemming, H. C., & Geesey, G. G. (1991). Biofouling and Biocorrosion in Industrial Water Systems. Springer-Verlag.

Gaastra, F. S. (1976). De Verenigde Oost-Indische Compagnie in de zeventiende en achttiende eeuw. De groei van een bedrijf. Geld tegen goederen. Een structurele verandering in het Nederlands-Aziatisch handelsverkeer. BMGN-Low Countries Historical Review, 91(2), 249–272.

Gardiner, C. P., & Melchers, R. E. (2003). Corrosion analysis of bulk carriers, Part I: Operational parameters influencing corrosion rates. Marine Structures, 16(8), 547–566. doi:10.1016/S0951-8339(01)00026-0

Gilberg, M. R., & Seeley, N. J. (1981). The identity of compounds containing chloride ions in marine iron corrosion products: a critical review. Studies in Conversation, 50–56. doi:https://doi.org/10.1179/sic.1981.26.2.50

Hernandez, F. (2017). Gemiddelde zeewatertemperatuur en DIN Noordzee - VLIZ.

Hernandez, F. (z.d.). Marine Information and Data Acquisition System - CTD-data. MIDAS - Marine Information and Data Acquisition System. databank, . Geraadpleegd 30 juni 2018, van http://www.vliz.be/vmdcdata/midas/cl.php?showhtml=true

Humphreys, S. (2010 juni). Economic Outlook Brightens For Pipeline Coating Developments. Pipeline & Gas Journal, 237(6). Geraadpleegd van https://pgjonline.com/magazine/2010/june-2010-vol-237-no-6/features/eco…

Johnsen, R. (2004, 15 juni). Cathodic Protection. (Institutt for Produktutvikling og Materialer, Trondheim). Geraadpleegd van https://edoc.site/cathodic-protection-7-pdf-free.html

King, R., Miller, J., & Wakerley, D. (1973). Corrosion of mild steel by iron sulphides. Br. Corros. J., 8(3), 137–141.

Ktori, S. (2013, 15 juli). Bio-batteries: creating energy from bacteria | E&T Magazine. Bio-batteries: creating energy from bacteria. Geraadpleegd van https://eandt.theiet.org/content/articles/2013/07/bio-batteries-creatin…

Landoulsi, J., Cooksey, K. E., & Dupres, V. (2011). Interactions between diatoms and stainless steel: focus on biofouling and biocorrosion. Biofouling, 27(10), 1109–1124. doi:10.1080/08927014.2011.629043

Li, K., Whitfield, M., & Van Vliet, K. J. (2013). Beating the bugs: Roles of Microbial Biofilms in Corrosion. Corrosion Reviews, (31), 25. doi:https://doi.org/10.1515/corrrev-2013-0019

Little, B. J., & Lee, J. S. (2007). Microbiologically Influenced Corrosion. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. Geraadpleegd van https://books.google.be/books?id=1i8AJW6ziKMC&lpg=PR5&ots=BTwxGmZWQj&dq…

Marine Macrofouling and Corrosion of Some Engineering Alloys in Arabian Gulf Seawater. (2000). (p. 8). Gepresenteerd bij Corrision 2000, Orlando, Florida: NACE International. Geraadpleegd van https://www.onepetro.org/conference-paper/NACE-00638

Matheson, R. (2017). Batteries that “drink” seawater could power long-range underwater vehicles. Massachusetts, Massachusetts Institute of Technology. Geraadpleegd van https://phys.org/news/2017-06-batteries-seawater-power-long-range-under…

Meeus, K. (2017, 10 december). Waarom worden scheepswrakken beschermd?

Melchers. (2016). Effect of nutriënt pollution on long-term microbiologically influenced corrosion of steel and cast iron infrastructure. Newcastle, Australië.

Melchers, R. E. (2003a). Modeling of Marine Immersion Corrosion for Mild and Low-Alloy Steels-Part 1: phenomenological model. Corrosion, 59(4), 319–334. doi:https://doi.org/10.5006/1.3277564

Melchers, R. E. (2003b). Effect on marine immersion corrosion of carbon content of low alloy steels. Corrosion Science, 25(11), 2609–2625.

Melchers, R. E. (2005). Effect of nutrient-based water pollution on the corrosion of mild steel in marine immersion conditions. Corrosion, 61(3), 237–245. doi:https://doi.org/10.5006/1.3280633

Melchers, R. E. (2006). Modeling immersion corrosion of structural steels in natural fresh and brakish waters. Corrosion Science, 48(12), 4174–4201.

Melchers, R. E. (2013). Long-term immersion corrosion of steels in seawaters with elevated nutrient concentration. Corrosion Science, 81, 110–116.

Melchers, R. E. (2018). Progress in developing realistic corrosion models. Structure and Infrastructure Engineering, 14(7), 843–853. doi:10.1080/15732479.2018.1436570

Melchers, R. E., & Ahammed, M. (1994). Nonlinear modelling of corrosion of steel in marine environments. Research report (University of Newcastle (N.S.W.). Department of Civil Engineering and Surveying) no. 106.09.1994.

Melchers, R. E., & Jeffrey, R. (2004). Influence of water velocity on marine corrosion of mild steel. Corrosion, 60(1), 84–94.

Melchers, R.E. (2004). Effect of small compositional changes on marine immersion corrosion of low alloy steel, 46(7), 1669–1691.

Melchers, Robert E. (2008). Development of new applied models for steel corrosion in marine applications including shipping. Ships and Offshore Structures, 3:2, 135–144. doi:10.1080/17445300701799851

Nave, C. R. (2005). Corrosion as an electrochemical process. Geraadpleegd van http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/Chemical/corrosion.html

Netherlands National Water Board. (2008 juni). Sacrificial anodes, merchant shipping and fisheries. Geraadpleegd van http://www.emissieregistratie.nl/erpubliek/documenten/Water/Factsheets/…

Nieuwsblad. (2017a, 14 november). 22 bemanningsleden kwamen eind 1916 om het leven - 36 schepen tot zinken gebracht, uiteindelijk zelf vergaan: dit is het verhaal van de duikboot die gevonden werd voor onze kust. Het Nieuwsblad. Geraadpleegd van https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20171114_03185494?hkey=&utm_source=nie…

Nieuwsblad. (2017b, 14 november). OVERZICHT. Deze wrakken in de Noordzee zijn erkend als cultureel erfgoed. Geraadpleegd van https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20171114_03185627

NWO. (2013). Bio-batteries in the seabed - Bacteria that make electricity: the holy grail of materials science. Bio-batteries in the seabed. Geraadpleegd van https://www.nwo.nl/en/research-and-results/cases/bio-batteries-in-the-s…

Okley, S. (2009). Okley Steel. Geraadpleegd van http://www.oakleysteel.co.uk/ah36_sh36_shipbuilding_steel.htm

Orfei, L. H., Simison, S., & Busalmen, J. P. (2006). Stainless steels can be cathodically protected using energy stored at the marine sediment/seawater interface. Environmental Science & Technology, 40(20), 6473–6478.

Ortmann, N. (2009, 13 januari). Exploring practitioners’ attitudes towards in situ preservation and storage for underwater cultural heritage. (Flinders University). Geraadpleegd van https://www.researchgate.net/profile/Nicole_Ortmann/publication/2604029…’_Attitudes_Towards_In_Situ_Preservation_and_Storage_for_Underwater_Cultural_Heritage/links/54257e970cf238c6ea7410b3.pdf

Paik, J. K., Kim, S. K., & Lee, S. K. (1998). Probabilistic corrosion rate estimation model for longitudinal strength members of bulk carriers. Ocean Engineering, 25(10), 837–860. doi:10.1016/S0029-8018(97)10009-9

Potters, G. (2015). Materie en Materialen voor Bachelors Scheepswertuigkundige. (Cursus, Hogere Zeevaartschool Antwerpen, België).

Rahimnejad, M., Adhami, A., Darvari, S., Zirepour, A., & Oh, S.-E. (2015). Microbial fuel cell as new technology for bioelectricity generation: a review. Alexandria Engineering Journal, 54, 745–756. doi:http://dx.doi.org/10.1016/j.aej.2015.03.031

Richards, V. (2012). In Situ Preservation and Monitoring of the James Matthews Shipwreck Site. Conservation and management of archeological sites, 14(1–4), 169–181. doi:10.1179/1350503312Z.00000000014

Roberge, P. R. (1999). Handbook of corrosion engineering. McGraw-Hill Handbooks. Geraadpleegd van https://www.cntq.gob.ve/cdb/documentos/quimica/197.pdf

Roberge, P. R. (2005). Corrosion Doctors. Corrosion science and engineering information hub. Geraadpleegd van www.corrosion-doctors.org

Rohwerder, T., Gehrke, T., Kinzler, K., & Sand, W. (2003). Bioleaching review part a. Appl. Microbiol. Biotechnol., 63(3), 239–248.

Scheldeschorren. (2017, 27 juni). Zeepokken – Balanomorpha – Galgeschoor en Groot Buitenschoor. Zeepokken - Balanomorpha. Geraadpleegd van https://scheldeschorren.be/wp/zilte-natuur/fauna/soortenoverzicht-bodem…

Schülke & Mayr GmbH. (2018). Sulfate reducing bacteria (SRB). Sulfate reducing bacteria (SRB). Geraadpleegd van http://www.oilfield-biocides.com/oilfield-biocides/microorganisms/SRB.p…

Solvay Interox. (2001, 3 september). Hydrogen Peroxide controlling reduced sulphur compounds. Solvay Interox. Geraadpleegd van https://www.solvay.com.au/en/binaries/Contolling%20reduced%20suphur%20s…

Staelens, N. (2017, 14 november). Identificatie Duitse duikboot WOI: 22 namen gekend | Focus en WTV. Geraadpleegd van https://www.focus-wtv.be/nieuws/identificatie-duitse-duikboot-woi-22-na…

Termote, T. (1998). De Vergeten Vloot. België in oorlog. Erpe: De Krijger.

Termote, T. (1999). Verdwenen in de Noordzee. België in oorlog. Erpe: De Krijger.

Termote, T. (2000). Duinkerke en Dynamo. België in oorlog. Erpe: De Krijger.

Termote, T. (2009). Schatten en Scheepswrakken. Boeiende onderwaterarcheologie in de Noordzee. Leuven: Davidsfonds. Geraadpleegd van http://www.sea-arch.be/nl/’t-vliegent-hart

Termote, T. (2013). Duitse U-bootontwikkeling tijdens WO I. De Grote Rede (p. 7). VLIZ.

Termote, T. (2014). Oorlog onder water (3de dr.). Davidsfonds Uitgeverij.

Termote, T. (2018, 31 augustus). De Duitse duikbotenoorlog en de Britse tegenaanval - De Slag om De Noordzee. Tentoonstelling, Brugge.

Theuns, S. (z.d.). Stichting Maritiem-Historische Databank. Geraadpleegd van http://www.marhisdata.nl/main.php?to_page=schepen_overzicht

UCB. (2012). Periodieke tabel der elementen. UCB S.A. Belgium. Geraadpleegd van https://www.ucb.com/_up/ucb_com_rd/documents/UCB_Periodic_Table_NL_.pdf

van der Mijle Meijer, H., Foekema, E., & Leon, F. (2014). Protecting with Nature (PwN) (p. 18). Delft, Industrial Innovation.

Van Haelst, S., & Pieters, M. (2017 januari). Infobrochure voor Noordzee wrakduikers. Agentschap Onroerend Erfgoed.

Van Haelst, Sven. (2014, 24 november). Scheeps- en andere wrakken. Gepresenteerd bij SeArch Studiedag - Archeologie en Onderwaterlandschap, Brugge. Geraadpleegd van http://www.sea-arch.be/sites/sea-arch.be/files/public/docs/Publicaties/…

Van Haelst, Sven. (2015a). RV Belgica Cruize 9-11 februari 2015 (p. 26). Agentschap Onroerend Erfgoed.

Van Haelst, Sven. (2015b). Verslag duikcampagne RV Simon Stevin 11-13 mei 2015. Agentschap Onroerend Erfgoed.

Vantilt, E. (2017, 21 april). Maritieme energie: hoe kunnen we energie opwekken op zee? Wat is maritieme energie en hoe wordt elektriciteit geproduceerd? Geraadpleegd van https://www.killmybill.be/nl/maritieme-energie/

Vermeersch, J., Demerre, I., Pieters, M., & Van Haelst, S. (2015). Archeologisch erfgoed in de Noordzee - Ontwikkeling van een efficiënte evaluatiemethodologie en voorstellen tot een duurzaam beheer in België. Onroerend Erfgoed.

Veth, P., Macleod, I., & Richards, V. (2016). The Australian Historic Shipwreck Preservation Project: In situ Preservation and Long-Term Monitoring of the Clarence (1850) and James Matthews (1841) Shipwreck Sites. Journal    Conservation and Management of Archaeological Sites, 18(1–3), 240–253. doi:10.1080/13505033.2016.1182759

Vlaamse Overheid. (z.d.). Cultureel Erfgoed. Vlaanderen.be - Cultuur, sport en vrije tijd. Geraadpleegd 20 november 2017, van http://www.vlaanderen.be/nl/cultuur-sport-en-vrije-tijd/cultuur/culture…

VLIZ. (2015a, 24 november). De nieuwe Belgische wet betreffende de bescherming van het cultureel erfgoed onder water. Search - archeologisch erfgoed in de Noordzee. Geraadpleegd 5 december 2015, a van http://www.sea-arch.be/nl/wet-op-onderwatererfgoed

VLIZ. (2015b, 15 december). Kaart selectie 17 scheepswrakken. VLIZ.

VLIZ. (2015c, 14 oktober). DE VLEET - Zee- en kustencyclopedie. Kiezelwieren (diatomeeën) - De Vleet. Geraadpleegd c van http://www.vliz.be/vleet/content-vleet.php?language=0&id=3294&item=Kiez…

VLIZ. (z.d.-a). Databank Maritieme Archeologie - Agentschap Onroerend Erfgoed. Maritieme Archeologie. databank, . Geraadpleegd a van http://www.maritieme-archeologie.be/

VLIZ. (z.d.-b). Zeecijfers. Zeecijfers. Geraadpleegd b van http://www.vliz.be/cijfers_beleid/zeecijfers/search.php

Wankhede, A. (2017, 26 december). Understanding Sacrificial Anodes on Ships - Marine Insight. Understanding Sacrificial Anodes on Ships. Geraadpleegd van https://www.marineinsight.com/tech/understanding-sacrificial-anodes-on-…

Waterhouse Corporation. (z.d.). Waterhouse Corporation - Corrosion Control. Waterhouse Corporation - Corrosion Control. Geraadpleegd van http://engineeredwater.us/corrosion_control

Wiersema, I. (z.d.). Kapsel slijmlaag Bacteriekapsel. Microbiologie - bacteriekapsel, slijmlaag. Geraadpleegd van http://www.microbiologie.info/Kapsel%20en%20slijmlaag.html

Willemen, R. (2017, 3 april). The economic benefit of a long term coating strategy. Gepresenteerd bij Symposium AMACORT, Antwerpen, België. Geraadpleegd van http://corrosion.hzs.be/Presentations/Remke%20Willemen.pdf

WNS. (1937). HMS Brilliant - World Naval Ships. HMS Brilliant. Geraadpleegd van https://www.worldnavalships.com/hms_briliant.htm

Yamamoto, N., & Ikegami, K. (1998). A Study on the Degradation of Coating and Corrosion of Ship’s Hull Based on the Probabilistic Approach. Journal of Offshore Mechanics and Arctic Engineering, 120(3), 121–128. doi:10.1115/1.2829532

Universiteit of Hogeschool
Master in de Nautische Wetenschappen
Publicatiejaar
2018
Promotor(en)
Professor Kapitein Doctor Kris De Baere
Kernwoorden
Share this on: