Holland Neutraal. Een onderzoek naar de totstandkoming, receptie en vertoning van de Nederlandse leger en vloot film

Stephanie Aarten
Persbericht

Holland Neutraal. Een onderzoek naar de totstandkoming, receptie en vertoning van de Nederlandse leger en vloot film

De Nederlandse leger en vloot film (1917)

In een tijd waarin we via YouTube en Twitter het bewegende beeld letterlijk in onze broekzak hebben, lijkt het bijna ondenkbaar dat het nog maar honderd jaar geleden is dat de eerste Nederlandse overheidsfilm in de bioscopen verscheen.

De leger en vloot film Holland Neutraal draaide in de eerste helft van 1917, enwas, voor zover bekend, de eerste poging van de Nederlandse regering om via bewegend beeld naar haar bevolking te communiceren. Dat het ministerie van Oorlog, opdrachtgever voor de film, hier niet licht over dacht, blijkt wel uit het feit dat zelfs het toenmalige staatshoofd, koningin Wilhelmina, bereid was om voor de film te poseren.

Nederland nam tijdens de eerste wereldoorlog een neutrale positie in en kon deze handhaven tot aan het einde van de oorlog.  Op 31 juli 1914 werd de mobilisatie van het Nederlandse leger afgekondigd zodat, mocht er een situatie ontstaan die dit vereiste, Nederlands grondgebied verdedigd kon worden.[1]

De Nederlandse krijgsmacht had naarmate de oorlogsjaren vorderden, te kampen met een groeiend probleem. Gemobiliseerde Nederlandse soldaten hadden weinig te doen en moesten relatief ver van huis verblijven in ‘onaangename’ voorzieningen. Al snel sloeg de verveling toe.[2]

Meerdere opstootjes en zelfs een uitbraak van muiterij in kamp Harskamp in 1918 zorgden ervoor dat het Nederlandse leger een imago kreeg dat in vele artikelen als ‘lui’ werd omschreven.[3]

Een krijgsmacht die onpopulair was onder de bevolking, was op zijn zachtst gezegd slecht voor het moraal. Daarom werd er in opdracht van het ministerie van Oorlog een film vervaardigd, ter promotie van Nederlands leger en vloot onder de bevolking en buitenlands publiek.  

Film bleek tijdens deze periode in Nederland namelijk in toenemende mate een populair en laagdrempelig medium. In Nederland nam het bioscoopbezoek voor en tijdens de oorlogsjaren flink toe.[4]

In korte scènes van hooguit twee minuten, is er in de film steeds beeldmateriaal te zien van een ander aspect van leger of vloot. Door middel van tussentitels wordt er aangegeven wat er op de beelden is te zien. De thema’s zijn zeer divers, en lopen uiteen van sportoefeningen, de distributie van munitie, tot het verzorgen van paarden, of het onklaar maken van een mijn. De film is opgedeeld in twee hoofdstukken, die ook afzonderlijk van elkaar kunnen worden bekeken: een leger en een vloot hoofdstuk.

Nederlandse filmrecensenten waren lovend over de technische en creatieve prestatie die filmmaker Willy Mullens met de eerste regeringsfilm leverde. Vooral de kadering van ‘Hollands landschap,’ scherpte en diversiteit van de beelden werden geroemd. Inhoudelijk was de kritiek meer verdeeld. Vanuit socialistische hoek bestond er bijvoorbeeld scherpe kritiek op de leger en vloot film, welke door hen als militaristisch werd gezien. In kolonie Indonesië, zo schrijft filmhistoricus Bert Hogenkamp, bestond er aversie tegen de film omdat de Indonesische militairen er niet in voorkwamen. Een recensent van het Bataviaasch Nieuwsblad liet zijn ongenoegen over de film blijken in een recensie op rijm:

‘ Je kijkt je naar dien film scheel, veel te lang en veel te veel. Gepakt wordt je geen  ccoogenblik; ’t is tam tot aan den laatste snik. De heele rolprent-lafenis lijkt eer een begrafenis.’ [5]

Andere kritiek kwam van sportredacteuren van opiniebladen de Haagsche Post en Revue der Sporten. Voor de sportoefeningen van rekruten zouden er cursisten van een sport en spelleiders cursus zijn ingezet, en militairen zouden niet zwemmend in beeld worden gebracht omdat zij dit in werkelijkheid niet konden. Deze beschuldigingen werden weerlegd in een open brief van kapitein van den Akker, die belast was met de regie van de film, in de krant De Avondpost. Hierin liet hij er geen twijfel over bestaan hoe hij over zulke kritiek dacht:  

Is het geen schande, dat in een Nederlandsch blad dergelijke valsche beschuldigingen worden geuit? Is het niet bijzonder merkwaardig, dat een te goeder naam en faam bekendstaand sportredacteur  tracht een blaam te werpen op het legerbestuur, zonder eenig onderzoek en in weinig heusche bewoordingen?’

Toch werd door de kapitein alleen de beschuldiging dat de rekruten vervangen waren door sport en spel cursisten, teruggenomen. Het feit dat er geen zwemmende militairen waren te zien zou volgens hem komen omdat het zwemwater te diep was voor de camera, waar het blad ‘De Revue der Sporten’ kritisch over bleef:

  ‘Mij dunkt: er had, gezien de frissche uitgaven voor onze armee, nog best een film-operatie boot op kunnen overschieten. Waarom te diep? Om den schijn-zwemslag te laten vertoonen door de ‘ honderden en honderden’ niet zwemmers! Daar zit ‘m de kneep. Desondanks het snorkende opschrift: Wij gaan zwemmen, ………...4000 man tegelijk !’ [6]

Ondanks deze kritiek lijkt de film in Nederland druk te zijn bezocht. In filmvakblad De Kinematograaf stelt een recensent dat de film het om diverse redenen wint van de ijskoorts die er ten tijde van de film in de hoofdstad zou heersen.  

In Amsterdam en Rotterdam zouden zich zoveel bezoekers bij de bioscopen melden, dat er middels advertenties werd gewaarschuwd dat zij minstens een kwartier van tevoren aanwezig moesten zijn om geen plaatsen mis te lopen[7]. De eigenaar van het Thalia Theater in Rotterdam liet op 18 januari 1917 in een advertentie in het Rotterdamsch Dagblad weten dat: ‘..na duizenden en duizenden telefonische gesprekken met inwoners van Rotterdam..’  de directie bij hoge uitzondering gedwongen was om de leger en vloot film een week te prolongeren om aan alle aanvragen te kunnen voldoen.[8] Of het überhaupt mogelijk was om in 1917 al ‘duizenden en duizenden’ telefoongesprekken te voeren met inwoners van Rotterdam valt uiteraard te bediscussiëren. Ook in Cinema de Munt te Amsterdam werd de leger en vloot film een aantal weken geprolongeerd.[9]

Of de Nederlandse regering via de leger en vloot film haar publiek ook inhoudelijk wist te overtuigen, blijft te betwijfelen. Ook na de vertoning ervan bleven incidenten binnen het gemobiliseerde leger toenemen en groeide de kritiek onder de bevolking.  Maar de eerste stap op het pad van het bewegende beeld was gezet, een pad waar tot op de dag van vandaag niet meer van is afgeweken.

[1] Paul Moeyes, op. cit., p. 66.

[2] Idem., p. 141.

[3] Idem.,  p. 182-183.

[4] Zo steeg bijvoorbeeld het aantaal bioscoopbezoeken in de stad Groningen van 131.273 tussen 1 januari en 1 juli 1914, tot  148.140 bezoekers gedurende dezelfde periode in 1916.

[5] “Ups en Downs, de Leger en Vlootfilm.’, Bataviaasch Nieuwsblad, p. 6.

[6] Leo Lauer, ‘Nog eens: De militair-sportieve bibber-kieken!’ De revue der Sporten, 26, (1917), p. 8.

[7] “Cinema ,De Munt”, Het Volk – dagblad voor de arbeiderspartij, 20-01-1917, p. 4.

[8] “Belangrijk bericht van Thalia theater”, Rotterdamsch Dagblad, 18-01-1917, p. 2.

[9] “Cinema de Munt, de Nederlandse regeeringsfilm, ,Leger en Vloot” geprolongeerd”, De Telegraaf, 20-01-1917, p. 4

 

Bibliografie

 

Werken zonder auteur

 

“Algemeen Ned. Verbond.”, de West, nieuwsblad uit en voor Suriname, 28-12-1917, p. 4.

 

‘Ned. Leger en Vlootfilm.’, De Surinamer, 09-12-1917, p. 2.

 

“Algemeen Nederl. Verbond.’, De West, Nieuwsblad uit en voor Suriname, 28-12-1917, p. 4.

 

BBC, BBC-iwonder- why was the Battle of the Somme film bigger than Star Wars? (online), 2014, http://www.bbc.co.uk/guides/zc3dhyc, 01-10-2014.

 

‘Belangrijk bericht van het Thalia Theater’, Nieuwe Rotterdamsche Courant, 11-01-1917, p. 14.

 

“Belangrijk bericht van Thalia theater”, Rotterdamsch Dagblad, 18-01-1917, p. 2.

 

‘Bioscope gevaar’, De Tijd, 11-04-1914, p. 6.

 

“Bioscoopbezoek door kinderen,”, De Tijd, 06-06-1916, p. 2.

 

“Bioscoopbezoek door kinderen”, De Tijd, 21-06-1916 p. 6.

 

‘Bioscoopbezoek door kinderen.’, Het Nieuws van den Dag, kleine courant, 19-12-1913, p. 2.

 

‘Bioscoopverbod voor kinderen.’  Nieuwsblad van Friesland, 30-08-1913, p. 5.

 

Bioscoop Cinema Palace, Engeland Slagvaardig! Britain Prepaired!., De Telegraaf, 15-06-1916, p. 2.

 

“Cinema de Munt”, De Kinematograaf, 19-01-1917, p. 2725, 2726.

 

“Cinema de Munt, de Nederlandse regeeringsfilm, ,Leger en Vloot” geprolongeerd”, De Telegraaf, 20-01-1917, p. 4.

 

 “Cinema de Munt.”, De Telegraaf,  20-01-1917, p. 4.

 

“Cinema De Munt”, Het Centrum, 07-02-1917, p. 4.

 

“Cinema ,De Munt”, Het Volk, 20-01-1917, p. 4.

 

“Cinema de Munt”, Nieuw Israëlitisch weekblad, 26-01-1917, p.

 

“De aardappeloproer”, Het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indie, 07-07-1917, p. 2

 “De behandeling der dienstweigeraars”, Het Volk, 07-11-1916, p. 6.

 

“De leger film”, Utrechts Nieuwsblad, 18-01-1917, p. 1.

 

“De Leger en Vlootfilm”, De Avondpost, 10-01-1917, p.

 

“De leger en vlootfilm”, De Nieuwe Amsterdammer, 20-01-1917, p.-

 

,’De leger en vloot film gezien?,  de Haagsche Post, 10-02-1917, p. 157.

 

‘De Muiterij in de Harskamp.’, Het Volk, 30-10-1918, p. 1.

 

‘De Ned. Leger-film.’, de Tijd, 07-08-1916, p. 5.

 

“De Nederlandsche Regeeringsfilm”, De Bioscoopcourant, 29-12-1916, p. 15.

 

“De Leger en Vloot film’, De Avondpost, 10-01-1917, p.

 

‘De leger en vlootfilm’, De Nieuwe Amsterdammer, 20-01-1917 p.

 

“De Regeeringsfilm” ,Holland Neutraal”, De Bioscoopcourant, 12-01-1917, p. 4.

 

‘De onrust’ De Tijd, 01-04-1916, p. 2.

 

“Deca Park.”, Bataviaasch Nieuwsblad, 08-01-1918, p. 4.

 

“Den Haag”, De Kinematograaf, 19-01-1917, p. 2766.

 

“Den Haag’, De Kinematograaf, 27-04-1917 p. 2894.

 

“Dinsdagavond”, De Kinematograaf, 19-01-1917, p. 2720.

 

‘Drankmisbruik onder gemobiliseerden’, Het Volk, 26-04-1917, p. 6.

 

 ‘Een onderzoek.’, Leeuwarder Courant, 16-10-1915, p. 2.

 

“Eerste kamer en Regeeringsfilm”, De Telegraaf, 18-01-1917, p. 2.

 

“Eerste Nederlandse Regeeringsfilm’, Het Handelsblad, 10-01-1917, p.

 

“Eerste voorstelling in Nederlandsch-Indie”, Bataviaasch Nieuwsblad, 09-01-1918 p. 1.

 

 ‘Engeland Slagvaardig! Britain Prepaired!’ De Telegraaf, 15-06-1916, p. 3.

 

“Enschede”, De Tribune, 06-02-1917, p. 4.

 

Extra Bericht Engeland Slagvaardig, Rotterdamsch Nieuwsblad, 19-07-1916, p. 4.

 

‘Friso bioscoop.”, Leeuwarder Courant, 19-02-1917, p. 2.

 

“Groep Suriname van het Nederlandsch Verbond”, Suriname, koloniaal nieuws en advertentieblad, 07-12-1917, p. 3.

 

‘Groningen, 31 maart.’, Nieuwsblad van het Noorden, 31-03-1916, p. 3.

 

‘H.A.P. FILM. COMP.” De Bioscoopcourant, 05-01-1917, p. 15.

 

‘H.A.P. FILM. COMP.’, De Bioscoopcourant, 19-01-1917, p. 16.

 

‘Hedenmiddag.’, De Gooi en Eemlander, 13-04-1917, p. 1.

 

‘Het geld voor de klompen”, Nieuwsblad van het Noorden, 07-04-1913, p. 1.

 

“Holland Neutraal.’, De Bioscoopcourant bijlage Filma, 09-03-1917, p.

 

“Holland Neutraal,” of “waar onze dubbeltjes blijven.’, Het Volk, 13-01-1917, p. 3.

 

“Landstormkorps Rotterdam.’, NRC, 19-01-1917, p. 2.

 

“Leeuwarden”, De Kinematograaf, 9-03-1917, p. 2807.

 

‘Leger en Vlootfilm”, Bataviaasch Nieuwsblad, 12-01-1918, p. 6.

 

‘Leger en Vlootfilm.’, De Telegraaf, 09-08-1916, p. 8.

 

“Leger- en vlootfilm.”, Suriname: koloniaal nieuws- en advertentieblad, p. 2.

 

“Morgen”, De Telegraaf, 27-07-1916, p. 3.

 

‘ Nederland en de oorlog. De toestand.’, Nieuwe Rotterdamsche Courant, 01-04-1916, p. 1.

 

“Nederland en de oorlog. Leger en Vlootfilm.’, Nieuwe Rotterdamsche Courant, 10-01-1917, p. 1.

 

‘Ned. Leger en Vlootfilm.”, De Surinamer, nieuws en advertentieblad, 06-12-1917, p. 1.

 

“Ned. Leger en Vlootfilm.”, De Surinamer, nieuws en advertentieblad, 09-12-1917, p. 2.

 

 “Nederlandsche Leger en Vlootfilm”, Haagsche courant, 11-01-1917, p.

 

“Nederlandsche Leger en Vlootfilm”, Nieuws van den dag, 13-01-1917, p.

 

“Nederlandsche regeeringsfilm ,Leger en Vloot”, De Telegraaf, 13-01-1917, p-

 

“Nederl. Regeeringsfilm Leger en Vloot”, Het Vaderland, 10-01-1917, p.

 

 ‘Centrale Militaire Huisvlijt tentoonstelling’, Nieuwe Amsterdamsche Courant Algemeen Handelsblad, 12-06-1918, p. 5.

 

“Nieuwe Bioscope”, Nieuwe Tilburgsche Courant, 27-04-1917, p. 4.

 

N.V. Groningsche Bioscoop Cinema Palace, Groote Markt, Programma van 4 tot en met 11 Aug:, Nieuwsblad van het Noorden, 04-08-1916, p. 6

 

“Onze legerfilm.’, Algemeen handelsblad, 07-01-1917, p. 5

 

‘Opruiing tot desertie en dienstweigering.’, Leeuwarder Courant, 12-10-1916, p. 8.

 

“Onze verwachtingen niet bedrogen!!!!’ De Kinematograaf, 19-01-1917, p. 2719.

 

 “Onze weermacht”, Leeuwarder Courant, 17-02-1917, p. 3.

 

‘ Recensie’ De Avondpost, 10-01-1917, p.

 

“Rotterdam”, De Bioscoopcourant, 26-01-1917, p. 15.

 

“Scala bioscoop.’, Utrechts Nieuwsblad, 17-02-1917, p. 6.

 

“Scala bioscoop.’, Utrechts Nieuwsblad, 10-02-1917, p. 9.

 

 “Schrijven wij elders in dit nummer..’, De Kinematograaf, 23-11-1917, p. 3360.

 

“Thalia Theater.”, Rotterdamsch Nieuwsblad, 17-01-1917, p. 4.

 

“Ups en Downs, de Leger en Vlootfilm.’, Bataviaasch Nieuwsblad, p. 6.

 

“Witte Bioscoop.’, Nieuwsblad van Friesland, Hepkema’s Courant, 18-05-1917 p. 4.

 

“Witte bioscoop”, Nieuwsblad van Friesland, Hepkema’s Courant, 18-05-1917, p. 6.

 

“Witte bioscope.’, Nieuwe Tilburgsche Courant, 06-02-1917, p.

 

--

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Werken met auteur

 

Andreas K. Horlings, 100 jaar Apeldoornsche Courant: Muiterij in Harskamp in 1918 (online), 2014, http://members.upc.nl/a.horlings/harskamp.html, (11-09-2014).

 

Ansje van Beusekom, Film als kunst, reacties op een nieuw medium in Nederland, 1895-1940,  Amsterdam, bibl. Vrije Universiteit Amsterdam, 1998.

 

Bert Hogenkamp, De Nederlandse documentaire film 1920-1940, Amsterdam, Audiovisueel Archief van de Stichting Film en Wetenschap, Van Gennep, 1988.

 

DBNL, Gedenkschriften. Deel IV. Storm (online), 2007, http://www.dbnl.org/tekst/troe002gede04_01/troe002gede04_01_0004.php?q=alerte, (27-07-2014).

 

D. de Boer, B.H. Spaanstra-Polak, G.W. Huygens, C.C.J von Gleich, A.H.B. Briels,  J. Goedegebuure, Nederland rond 1900, Contouren van een cultuur. Kunst Literatuur Muziek Film, Bussum, Unieboek bv, 1979.

 

Een Indisch Officier, “Legerfilm”, Nieuwe Rotterdamsche Courant, 15-01-1917, p. 9.

 

E.H van den Akker, De leger- en Vlootfilm, Nieuwe Amsterdammer, 24-02-1917, p. 9.

 

E.H. van den Akker, De leger– en Vlootfilm, Nieuwe Amsterdammer, 10-02-1917, p.

 

E.H van den Akker, “Ingezonden”, De Avondpost, 25-02-1917, p. 3.

 

Enka, de Daad, J. Laverman, Drachten, 1915, p. 1.

 

Eye filminstituut Nederland, film in Nederland, leger en vlootfilm (online), 03-10-2011, www.filminnederland.nl/film/leger-envlootfilm, (02-05-2014).

 

Eye filminstituut Nederland, vakpers en fan magazines (online), 2014, https://www.eyefilm.nl/collectie/filmgeschiedenis/artikel/vakpers-en-fan-magazines, (31-05-2014).

 

Garth S. Jowett, Victoria O’donnell, Propaganda and persuasion,  Los Angeles – Londen – New Delhi – Singapore – Washington DC, Sage publications.inc, 2012 (5 ed.).

 

Hein A.M Klemann, “Ontwikkeling door isolement, Nederlandse economie  1914-1918” in:  Martin Kraaijestein, Paul Schulten (eds), Wankel evenwicht. Neutraal Nederland en de eerste wereldoorlog, Soesterberg, Uitgeverij Aspekt, 2007.

 

Imperial War Museums, BRITAIN PREPAIRED a review of the activities of his Majesty’s naval and military forces (main Title) (online), 2014, http://www.iwm.org.uk/collections/item/object/1060023124, (11-06-2014).

 

Ismee Tames, Oorlog voor onze gedachten, oorlog, neutraliteit en identiteit in het Nederlandse publieke debat, 1914-1918, Verloren, Hilversum, 2006.

 

Ivo Blom, “ Business as usual? Filmhandel, bioscoopwezen en filmpropaganda tijdens de Eerste Wereldoorlog”, in: Hans Binneveld, Johannes Binnenveld, Leven naast de catastrofe: Nederland tijdens de eerste wereldoorlog, Hilversum, Uitgeverij Verloren, 2001

 

Ivo Blom, Pionierswerk, Jean Desmet en de vroege Nederlandse filmhandel en bioscoopexploitatie, Amsterdam, In eigen beheer, 2000

 

Jan van de Plasse, Kroniek van de Nederlandse dagblad en opiniepers, Otto Cramwinkel,  Amsterdam, 2005

 

Karel Dibbets, “Het bioscoopbedrijf tussen twee wereldoorlogen”, in: Karel Dibbets, Frank van der Maden (eds.), Geschiedenis van de Nederlandse film en bioscoop tot 1940, Weesp, Het Wereldvenster, p. 229-271.

 

Karel Dibbets, “Het taboe van de Nederlandse filmcultuur. Neutraal in een verzuild land.’ Tijdschrift voor mediageschiedenis, 9-2-2006, p. 46-64.

 

Koninklijke Bibliotheek, Delpher (online), 11-03-2014, http://www.delpher.nl/ (11-10-2014

 

L.A Rademakers, Gouden jubileum van Willy Mullens en 50 jaar cinematografie in Nederland: 1899-1949, 1949.

 

Leo, “Nederlandse regeeringsfilm ,Leger en vloot”, De Telegraaf, 19-01-1917.

 

Leo Lauer, Nog eens: De militair-sportieve bibber-kieken!, De Revue der Sporten, n.26, jrg 10, 07-03-1917, p. 8

 

Marc Boone, Historici en hun metier. Een inleiding tot de historische kritiek, Gent, Academia Press, 2011

 

NPO geschiedenis, HOLLAND NEUTRAAL: De leger en vloot film uit 1917, de propagandafilm waarmee Nederland neutraal wilde blijven (online),  27-03-2014, http://www.npogeschiedenis.nl/nieuws/2007/december/HOLLAND-NEUTRAAL-De-… , (09-10-2014).

 

National Media Museum, Charles Urban and Britain’s first war propaganda film (online), 11-11-2013, http://blog.nationalmediamuseum.org.uk/2013/11/11/britain-prepared-by-charles-urban-1915/, (19-08-2014).

 

Nicholas Reeves, Official British Film Propaganda During The First World War, London, Sydney, Wolfeboro, New Hampshire, Croom Helm, 1986

 

Nicolaas Bosboom, Feuilleton. 31 maart 1916, Nieuwe Rotterdamsche Courant, 16-09-1923, p. 9

 

Oxford University Press,  propaganda: Definition of propaganda in Oxford dictionary (British & World English) (online), 2014, http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/propaganda, (12-09-2014)

 

Parlementair Documentatie Centrum van de Universiteit Leiden, Parlement en Politiek, verzuiling (online).,2014http://www.parlement.com/id/vh8lnhrpfxub/verzuiling, (02-05-2014).

 

Paul Moeyes, Buiten schot, Nederland tijdens de eerste wereldoorlog 1914-1918, , Amsterdam, Arbeiderspers, 2011

 

Richard Taylor, Film Propaganda: Soviet Russia and Nazi Germany, Londen-New York, I.B. Tauris & Co Ltd, 1979 -1998

 

Van Dale Uitgevers, Betekenis: ‘propaganda’, (online), 2014, http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=propaganda+&lang=nn#.VEZRE67i-t8, (12-09-2014).

 

Universiteit of Hogeschool
Kunstwetenschappen en archeologie
Publicatiejaar
2015
Kernwoorden
Share this on: