Christelijke en heidense symboliek op Romeinse munten in de vierde eeuw: Julianus als laatste heidense keizer

Niels Vanden Driessche
Persbericht

Christelijke en heidense symboliek op Romeinse munten in de vierde eeuw: Julianus als laatste heidense keizer

Onze Sol, die in de hemelen zijt: Julianus als laatste heidense keizer

Het christendom telt momenteel zo’n twee miljard aanhangers en is daarmee de grootste religie op deze aardbol. Dat is natuurlijk niet altijd zo geweest, want in de eerste eeuwen van zijn bestaan kon de religie zich met moeite doorzetten, en was het slechts één van de vele geloofsovertuigingen. Zo’n 1700 jaar terug kwam daar echter verandering in toen de Romeinse keizer Constantijn de Grote vlak voor de belangrijke slag  tegen Maxentius bij de Milvische brug in een vermeend visioen het bezoek kreeg van een engel, daarbij het chi rho-symbool zag en ‘in hoc signo vinces’ (‘in dit teken zal je overwinnen’) te horen kreeg, en zich tenslotte bekeerde tot het christendom. Langzaamaan volgden ook zijn onderdanen die religieuze koerswijziging, en zien we het christendom een steeds belangrijkere positie innemen in het Romeinse Rijk. Ook Constantijns uiteindelijke opvolger Constantius II zette die lijn voort, en dus leek het christendom gelanceerd om zich op te werpen tot de nieuwe staatsgodsdienst. Met Julianus kwam er in het jaar 361 echter opnieuw een heiden aan het hoofd van het Romeinse Rijk, en dus werd die hele christelijke beweging opnieuw een halt toegeroepen. Julianus toonde zich immers een aanhanger van het klassieke Romeinse geloof, en had een terugkeer naar de oude situatie voor ogen.

De Alexandrijnse bisschop Athanasius, een felle tegenstander van de heidense keizer, had het tijdens een ruzie met Julianus al over een ‘snel overdrijvend wolkje’, en dat bleek een accurate inschatting te zijn. Julianus bleef immers slechts negentien maanden aan de macht alvorens om te komen bij een militaire expeditie in Perzië, maar dat betekent niet dat hij geen impact kon maken op de geschiedenis. Hij draaide enkele christelijke maatregels van zijn voorgangers terug en liet opnieuw een heidense wind door het Romeinse Rijk blazen. Het kwam hem op de nodige negatieve aandacht uit christelijke hoek te staan, waardoor Julianus werd bedacht met de bijnaam ‘de Afvallige’ en hij werd gezien als een grote christenvervolger. Maar klopt dat beeld wel? Het werd de afgelopen jaren al vaker genuanceerd, want hoewel Julianus qua religieuze politiek lijnrecht tegenover zijn twee voorgangers stond, toch was hij geen onmens die op een gewelddadige manier het christendom opnieuw tot een marginale godsdienst wilde degraderen. De laatste heidense keizer was hoogstens een uitgekookte strateeg die op een iets subtielere manier terug wilde naar de gouwe ouwe Romeinse tradities.

In deze thesis wordt onderzocht hoe Constantijn het Romeinse Rijk richting het christendom dreef, en hoe Julianus zijn contrareformatie wilde aanpakken. Daarbij wordt de focus op de symboliek op de keizerlijke munten gelegd.  Op die manier kunnen we zien welke beeldtaal de eerste christelijke keizers gebruikten om hun geloof duidelijk te maken aan iedereen die in contact kwam met Romeinse geld (en op welke manier de christelijke symboliek en slogans dan propagandistisch gebruikt werden), en hoe Julianus daartegen reageerde door met die stijl te breken en opnieuw eigen accenten te leggen tijdens zijn negentien maanden durende heerschappij.

Ook de munten van Julianus’ twee opvolgers, Jovianus en Valentinianus, die beiden opnieuw kozen voor de weg van het christendom, worden onderzocht om te zien in welke mate zij terug aansluiten bij die Constantijnse traditie. Zo wordt het heidense intermezzo van keizer Julianus gekaderd in de christelijke omgeving die zowel voor als na hem gepromoot werd.

Deze thesis beperkt zich echter niet tot een loutere muntanalyse van de voorgenoemde keizers. Vooreerst wordt ook de nodige aandacht besteedt aan de rol en het belang van de muntslag in het gehele keizerlijke propagandasysteem, welke rol de munten konden spelen in het ontwikkelen of tonen van een (lokale) identiteit en welke plaats religie dan had op Romeinse munten. Nadien wordt ook de christelijke revolutie van Constantijn bestudeerd en zien we hoe het christendom langzaam maar zeker naar voor geschoven wordt als de te volgen godsdienst, maar wordt ook gekeken naar hoe christelijk het Romeinse Rijk nu net was en welke symboliek daaraan verbonden werd. Ook het historische kader waarin Julianus aan de macht komt wordt verder geschetst, zodat we ons een goed beeld kunnen vormen van de machtsstrijd die zich ontspon na de dood van Constantijn en hoe daar uiteindelijk een heiden als overwinnaar uit voortkwam. De daaropvolgende muntanalyse bewijst dan weer dat het christendom zich op de lange termijn wel als winnaar mocht aanzien, want na Julianus zouden geen heidense keizers meer aan de macht komen. Het klassieke heidendom werd verlaten, en de basis werd zo gelegd voor de instelling van het christendom als staatsgodsdienst door keizer Theodosius I in 390.

Bibliografie

Antieke bronnen en vertalingen

Ammianus Marcellinus, History, Volume I (Translated by J.C. Rolfe), Harvard, Loeb Classical Library, 1940.

Ammianus Marcellinus, The Later Roman Empire (AD 354-378) (Transl. W. Hamilton), Londen, Penguin Books, 2004.

Ammianus Marcellinus, Julianus, de laatste heidense keizer: Nadagen van een wereldrijk (Vertaald en toegelicht door D. den Hengst), Amsterdam, Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2013.

Codex Theodosianus.

Eusebius, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία (Lat. Historia Ecclesiastica, Engelse vertaling geraadpleegd via http://www.newadvent.org/fathers/2501.htm).

Eusebius, Vita Constantini (Engelse vertaling via http://www.ccel.org/ccel/schaff/npnf201.html).

Gregorius van Nazianzus, Orationes (Engelse vertaling geraadpleegd via http://www.tertullian.org/ fathers/gregory_nazianzen_1_preface.htm).

Lactantius, De Mortibus Persecutorum (oorspronkelijke Latijnse tekst geraadpleegd via http://www.thelatinlibrary.com/lactantius/demort.shtml).

Socrates, Historia Ecclesiastica (Engelse vertaling geraadpleegd via http://www.ccel.org/ccel/ schaff/npnf202.toc.html).

Sozomenus, Historia Ecclesiastica (Engelse vertaling geraadpleegd via http://www.ccel.org/ccel/ schaff/npnf202.toc.html).

 

Moderne literatuur

Ando (C.), Imperial Ideology and the Provincial Loyalty in the Roman Empire, Berkeley, University of California Press, 2013.

Athanassiadi-Fowden (P.), Julian and Hellenism: An Intellectual Biography, Oxford, Clarendon Press, 1981.

Baker-Brian (N.) & Tougher (S.) (eds.), Emperor and Author: The Writings of Julian the Apostate, Swansea, The Classical Press of Wales, 2012.

Beck (R.), The Religion of the Mithras Cult in the Roman Empire: Mysteries of the Unconquered Sun, Oxford, Oxford University Press, 2006.

Bernstein (W.), Masters of the Word: How Media shaped History, Londen, Atlantic Books, 2013.

Bowersock (G.W.), Julian the Apostate, Londen, Ducksworth, 1978.

Boyd (K.) (ed.), Encyclopedia of Historians and Historical Writing, Volume I, Londen, Fitzroy Dearborn Publishers, 1999.

Braun (R.) en Richer (J.) (eds.), L’empereur Julien: De l’histoire à la légende (331-1715), Parijs, Société d’Edition ‘Les Belles Lettres’, 1978.

Burke (P.J.) & Stets (J.E.), ‘Identity Theory and Social Identity Theory’, in Social Psychology Quarterly, Vol. 63, nr. 3, 2000, p.224-237.

Buysens (J.), De ‘christelijke’ politiek van Constantijn, Gent, Masterproef Geschiedenis Universiteit Gent, 2011.

Cain (A.) & Lenski (N.) (eds.), The Power of Religion in Late Antiquity, Farnham, Ashgate Publishing Ltd., 2009, p.215-226.

Cameron (A.), The Last Pagans of Rome, New York, Oxford University Press, 2011.

Chalupa (A.), ‘How Did Roman Emperors Become Gods? Various Concepts Of Imperial Apotheosis’, in Anodos: Studies of the Ancient World, Vol.6-7, 2006-2007, p.201-207.

Crawford (M.H.), ‘Roman imperial coin types and the formation of public opinion’, in Brooke (C.N.L.), Stewart (B.H.I.H.) et al. (eds.), Studies in Numismatic Method: Presented to Philip Grierson, Cambridge, University Press, 1983, p.47-64.

Curran (J.), Pagan City and Christian Capital: Rome in the Fourth Century, Oxford, Oxford University Press, 2000.

Dabrowa (E.), ‘Naval Operations during Persian Expedition of Emperor Julian (363 AD)’, in Lewin (A.S.) & Pellegrini (P.) (eds.), The Late Roman Army in the Near East from Diocletian to the Arab Conquest: Proceedings of a colloquium held at Potenza, Acerenza and Matera, Italy (May 2005), Oxford, British Archeological Reports International Series 1717, 2007, p.237-242.

Davies (J.P.), Rome’s Religious History: Livy, Tacitus and Ammianus on their Gods, Cambridge, Cambridge University Press, 2004.

De Haan (N.) & Mols (S.) (eds.), Cultuurgeschiedenis van de oudheid, Zwolle, WBOOKS, 2011.

De Sainte Croix (G.), ‘Why were the Early Christians Persecuted?’, in Past and Present, Vol.26, nr.1, 1963, p.6-38.

Dewitte (T.), Julianus de Helleen: Studie en vertaling van geselecteerde brieven, Gent, Masterproef Historische Taal- en Letterkunde Grieks Universiteit Gent, 2013.

DiMaio (M.) & Arnold (D.W.), ‘Per Vim, Per Caedem, Per Bellum: A Study of Murder and Ecclesiastical Politics in the Year 337 A.D.,’ in Byzantion, Vol.62, 1992, p.198-221.

Drake (H.A.), ‘Solar Power in Late Antiquity’, in Cain (A.) & Lenski (N.) (eds.), The Power of Religion in Late Antiquity, Farnham, Ashgate Publishing Ltd., 2009, p.215-226.

Drijvers (J.W.), ‘The Power of the Cross: Celestial Cross Appearances in the Fourth Century’, in Cain (A.) & Lenski (N.) (eds.), The Power of Religion in Late Antiquity, Farnham, Ashgate Publishing Ltd., 2009, p.237-248.

Eck (W.), ‘The Bar Kokhba revolt: the Roman point of view’, in Journal of Roman Studies, Vol.89, 1999, p.76-89.

Elm (S.), Sons of Hellenism, Fathers of the Church: Emperor Julian, Gregory of Nazianzus and the Vision of Rome, Ewing, University of California Press, 2012.

Gibbon (E.), Verval en ondergang van het Romeinse Rijk (Vertaald naar de door D.M. Low verkorte uitgave door Paul Syrier), Amsterdam, Atlas Contact, 2012.

Gilliard (F.D.), ‘Notes on the Coinage of Julian the Apostate’, in Journal of Roman Studies, Vol. 54, 1964, p.135-141.

Goldsworthy (A.), De val van Rome (Vertaald door Pieter de Smit en Carola Kloos), Amsterdam, Ambo|Anthos, 2009.

Graziosi (B.), De Goden van de Olympus: Geschiedenis van een rijke beschaving (Vertaald door Han Visserman), Amsterdam, Ambo|Anthos, 2014.

Greenwood (D.N.), ‘Five Latin inscriptions from Julian’s pagan restoration’, in Bulletin of the Institute of Classical Studies, Vol. 57, 2014, p.101-119.

Grégoire (H.), ‘La ‘conversion’ de Constantin’, in Revue de l’Université de Bruxelles, Vol. 36, 1930-1931, p.231-272.

Hardy (B.C.), ‘The Emperor Julian and His School Law’, in Church History, Vol. 37, nr. 2, 1968, p.131-143.

Harris (W.), Ancient Literacy, Cambridge, Harvard University Press, 1989.

Hekster (O.), ‘Coins and messages: Audience targeting on coins of different denominations?’ in De Blois (L.), Erdkamp (P.) et al. (eds.), Representation and Perception of Roman Imperial Power, Amsterdam, J.C. Gieben, 2003, p.20-35.

Hekster (O.), ‘The Army and Imperial Propaganda’, in Erdkamp (P.) (ed.), The Blackwell Companion to the Roman Army, Oxford, Blackwell Publishing, 2007, p.339-358.

Hekster (O.), ‘Imagining Power: Reality Gaps in the Roman Empire’, in BABESCH, 86, 2011, p.111-124.

Hollard (D.), ‘Julien et Mithra sur le relief de Taq-e-Bostan’, in Sources for the History of Sasanian and Post-Sasanian Iran, Res Orientales, Vol. 19, p.147-163.

Hostein (A.), ‘Monnaie et damnatio memoriae: Problèmes méthodologiques (Ier-IVe siècle après J.-C.)’, in Cahier du Centre Gustave Glotz, XV, 2004, p.219-236.

Howgego (C.), ‘Coinage and Identity in the Roman Provinces’, in Howgego (C.), Heuchert (V.) & Burnett (A.) (eds.), Coinage and Identity in the Roman Provinces, New York, Oxford University Press, 2005, p.1-17.

Hughes (R.), De zeven levens van Rome: Een cultuurgeschiedenis van de Eeuwige Stad, Amsterdam, Balans, 2011.

Invernizzi (M.), Tolerant of puriteins? Keizer Julianus en de christenen, Gent, Masterproef Geschiedenis Universiteit Gent, 2011.

Jowett (G.S.) & O’Donnell (V.), Propaganda and Persuasion, Londen, Sage Publications, 1999.

Jurg (W.), De vierde eeuw: of hoe het christendom staatsgodsdienst werd, Budel, Uitgeverij DAMON, 2011.

Kent (J.P.C.), ‘An Introduction to the Coinage of Julian the Apostate (A.D. 360-3)’, in The Numismatic Chronicle and Journal of the Royal Numismatic Society, Vol. 19, 1965, p.109-117.

Latura (G.B.), ‘Constantine’s True Vision: From Plato’s Chi (X) to the Christian Chi Rho’, in Coin News Magazine, Vol. 50, nr. 2, 2013, p.42-54.

Lenski (N.), Failure of Empire: Valens and the Roman State in the Fourth Century A.D., Berkeley, University of California Press, 2014.

Levick (B.), ‘Messages on the Roman Coinage: Types and Inscriptions’ in Paul (G.) & Ierardi (M.) (eds.), Roman Coins and Public Life under the Empire: E. Togo Salmon Papers II, Ann Arbor, University of Michigan Press, 1999, p.83-93.

López Sánchez (F.), ‘Julian and His Coinage: A very Constantinian Prince’, in Baker-Brian (N.) & Tougher (S.) (eds.), Emperor and Author: The Writings of Julian the Apostate, Swansea, The Classical Press of Wales, 2012, p.159-182.

MacMullen (R.), Christianizing the Roman Empire (A.D. 100-400), Londen, Yale University Press, 1984.

MacMullen (R.), Christianity & Paganism in the Fourth to Eighth Centuries, Londen, Yale University Press, 1997.

Mastrocinque (A.), ‘Creating One’s Own Religion’, in Rüpke (J.) (ed.), A Companion to Roman Religion, Oxford, Blackwell Publishing, 2007, p.378-392.

Matthews (J.F.), The Roman Empire of Ammianus Marcellinus, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1989.

Meijer (F.), Twee Steden: Opkomst van Constantinopel, neergang van Rome (330-608), Amsterdam, Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2014.

Meredith (H.G.), ‘Christianizing Constantine: Eusebius’ Vita Constantini as a Late Antique Social Canvas’, in Meredith (H.G.) (ed.), Objects in Motion: The Circulation of Religion and Sacred Objects in the Late Antique and Byzantine World, Oxford, British Archeological Reports International Series 2247, 2011, p.7-22.

Mildenberg (L.), The Coinage of the Bar Kokhba War, Frankfurt, Sauerländer, 1984.

Miles (M.R.), The Word Made Flesh: A History of Christian Thought, Oxford, Blackwell Publishing, 2005.

Murdoch (A.), The Last Pagan: Julian the Apostate and the Death of the Ancient World, Rochester, Inner Traditions, 2008.

Naerebout (F.) & Hekster (O.), ‘Antieke religie’, in De Haan (N.) & Mols (S.) (eds.), Cultuurgeschiedenis van de oudheid, Zwolle, WBOOKS, 2011, p.353-369.

Naerebout (F.) & Versluys (M.J.), ‘Religies op het Italisch schiereiland’, in Hupperetz (W.), Kaper (O.E.) et al. (eds.), Van Rome naar Romeins, Zwolle, WBOOKS, 2014, p.92-97.

Oberg Sharp (P.J.), Constantine’s Policy of Religious Tolerance: Was it Tolerant or not?, onuitgegeven thesis, Albuquerque, University of New Mexico, 2010.

Piganiol (A.), L’Empire Chrétien, Parijs, Presses Universitaires de France, 1972.

Potter (D.), Emperors of Rome: Imperial Rome from Julius Caesar to the last emperor, Londen, Quercus, 2008.

Praet (D.), De God der goden: De christianisering van het Romeinse Rijk, Kapellen, Uitgeverij Pelckmans, 1995.

Rüpke (J.) (ed.), A Companion to Roman Religion, Oxford, Blackwell Publishing, 2007.

Salzman (M.R.), The Making of a Christian Aristocracy: Social and Religious Change in the Western Roman Empire, Cambridge, Harvard University Press, 2002.

Schmitz (L.), ‘Pontifex’, in Smith (W.) (ed.), A Dictionary of Greek and Roman Antiquities, Londen, John Murray, 1875, p.939-942.

Sidwell (B.), ‘Ammianus Marcellinus and the anger of Julian’, in Journal of the Classical Association of Victoria, Vol.21, 2008, p.56-75.

Singor (H.), Constantijn en de christelijke revolutie in het Romeinse rijk, Amsterdam, Ambo|Anthos, 2012.

Smith (W.) (ed.), A Dictionary of Greek and Roman Antiquities, Londen, John Murray, 1875.

Stewart (P.), The Social History of Roman Art, Cambridge: Cambridge University Press, 2008.

Sutherland (C.H.V.), ‘The Purpose of Roman Imperial Coin Types’, in Revue numismatique, 6e série - Tome 25, 1983, p.73-82.

Taylor (L.R.), The Divinity of the Roman Emperor, Middletown, American Philological Association, 1931.

Teitler (H.), Julianus de Afvallige: Nieuw licht op de christenvervolgingen, Amsterdam, Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2009.

Tougher (S.), ‘Julian’s Bull Coinage: Kent Revisited’, in Classical Quarterly, Vol. 54, 2004, p.327-330.

Vagi (D.L.), Coinage and History of the Roman Empire, Volume Two: Coinage, Londen, Fitzroy Dearborn Publishers, 2000.

Van Andringa (W.), ‘Religions and the Integration of Cities in the Empire in the Second Century A.D.: The Creation of a Common Religious Language’, in Rüpke (J.) (ed.), A Companion to Roman Religion, Oxford, Blackwell Publishing, 2007, p.83-95.

Van Dam (R.), The Roman Revolution of Constantine, New York, Cambridge University Press, 2009.

Van der Horst (P.W.), Mozes, Plato, Jezus: Studies over de wereld van het vroege christendom, Amsterdam, Prometheus, 2000.

Van Hoof (L.) & Van Nuffelen (P.), ‘Monarchy and Mass Communication: Antioch 362/3 revisited’, in Journal of Roman Studies, Vol. 101, 2011, p.166-184.

Vanderspoel (J.), ‘Julian and the Mithraic bull’, in Ancien History Bulletin, Vol. 12, nr. 4, 1998, p.113-119.

Williams (J.), ‘Religion and Roman Coins’, in Rüpke (J.) (ed.), A Companion to Roman Religion, Oxford, Blackwell Publishing, 2007, p.143-163.

Williamson (G.), ‘Aspects of Identity’, in Howgego (C.), Heuchert (V.) & Burnett (A.) (eds.), Coinage and Identity in the Roman Provinces, New York, Oxford University Press, 2005, p.19-27.

Woods (D.), ‘Julian, Gallienus and the Solar Bull’, in American Journal of Numismatics, Vol. 12, 2000, p.157-169.

Woods (D.), ‘Julian, Arles and the Eagle’, in Journal of Late Antiquity, Vol. 7, nr. 1, 2014, p.49-64.

 

Elektronische bronnen

Blom (A.), Inleiding, s.d. (geraadpleegd op 13 december 2014, via www.ammianus.info)

Bernobich (R.), Early Christian coins, 2010 (geraadpleegd op 29 december 2014, via http://www.numisology.com/Early_Christian_coins.htm).

Faulkner (N.), The Official Truth: Propaganda in the Roman Empire, 2011 (geraadpleegd op 29 januari 2015, via http://www.bbc.co.uk/history/ancient/romans/romanpropaganda_article_01…).

Lendering (J.), Julianus Apostata, s.d. (geraadpleegd op 27 december 2014, via http://www.livius.org/jo-jz/julian/julian_apostata.html).

S.a., ‘Propaganda on the Legends of Roman Coins’, 2012 (geraadpleegd op 27 december 2014, via https://caesartheday.wordpress.com/2012/11/19/propaganda-on-the-legends…).

S.a., ‘Imperial Laws and Letters involving Religion, AD 311-364’, s.d. (geraadpleegd op 9 februari 2015, via http://www.fourthcentury.com/imperial-laws-and-letters-involving-religi…).

Selkirk (A.), Rome’s Margaret Thatcher, 3 maart 2013 (geraadpleegd op 16 maart 2015, via http://www.archaeology.co.uk/blog/andrew-selkirk/romes-margaret-thatche…).

Roberts (W.E.), De Imperatoribus Romani, An Online Encyclopedia of Roman Emperors: Valentinian I 364-375 A.D.), 2001 (geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.roman-emperors.org/vali.htm).

Roberts (W.E.) & DiMaio (M.), Julian the Apostate (360-363 A.D.), 2002 (geraadpleegd op 4 januari 2015, via http://www.luc.edu/roman-emperors/julian.htm).

Universiteit of Hogeschool
Geschiedenis
Publicatiejaar
2015
Kernwoorden
Share this on: