Nationalistische Caesarreceptie in de commentaartraditie

Wouter Vangrieken
Persbericht

Caesar, spilfiguur in de opkomst van het nationalisme ?

“Now we are calling for a great reawakening of nations, for the revival of their spirits, their pride, their people, and their patriotism”. Het waren de woorden van President Donald J. Trump toen hij op 19 september de VN toesprak, trouw aan zijn vurige vaderlandsliefde. Dezelfde week haalt het nationalistische ‘Alternative für Deutschland’ recordscores in de Duitse parlementsverkiezingen en ontstaat er grote ophef over onafhankelijkheids-referenda in zowel Catalonië als Kurdistan.

Brandend actueel

Nationalisme is geen dag meer uit het nieuws te slaan. Vaak achtervolgd door de geesten van het (20e-eeuwse) verleden: de trauma’s van fascisme, nazisme en collaboratie. Traditioneel wordt de 19e eeuw als de wieg van het nationalisme beschouwd. Het moderne Europa legt al oorlogend zijn grenzen vast. Geschiedschrijvers worden ingeschakeld om de natie een heroïsch verleden aan te meten. En daarmee kunnen dan kunstenaars allerhande aan de slag. Denk maar aan de standbeelden van ‘vaderlandse helden’ in het Belgisch straatbeeld: de volksheld Jacob van Artevelde in Gent of de ‘Oude Belg’ Ambiorix in Tongeren.

Ouder dan we denken

Nochtans gaat de geschiedenis van het patriottisme veel verder terug, zeker in West-Europa waar de naties in de late middeleeuwen vorm begonnen te krijgen. In diezelfde periode beginnen geleerden zich weer meer te interesseren aan de literatuur van wat wij nu kennen als de klassieke oudheid: Grieken en Romeinen. Wie in zijn middelbare school Latijn heeft gevolgd, herinnert zich ongetwijfeld de verhalen van Caesar. Hoe hijzelf het land van de Galliërs kwam veroveren. De oude bewoners van Zwitserland en Frankrijk moesten het hoofd buigen voor de Romeinse veldheer. Voor Duitsland en Groot-Brittannië bleef het bij blitsbezoekjes. En ook de Belgen, “dappersten aller Galliërs”, bleven niet gespaard. Dit oorlogsverslag van de hand van generaal Julius Caesar zelf, De Bello Gallico (“Over de Gallische Oorlog”), werd vanaf de 15e eeuw weer razend populair. De intellectuelen van die tijd, de zogenaamde humanisten, schreven hun uitleg en bedenkingen bij deze en andere antieke teksten neer in ‘commentaren’. Wanneer een modern oog die verschillende commentaren op Caesar gaat vergelijken, duiken er algauw accentverschillen op. De Franse commentatoren lijken meer geïnteresseerd in de delen van het verhaal op hun grondgebied en vertonen meer sympathie voor de grote helden in  die scènes, zoals bijvoorbeeld Vercingetorix. En dat is bij de geleerden uit Zwitserland, de Lage Landen, de toenmalige Duitse staten en Groot-Brittannië vaak niet anders. Uiteraard zijn er uitzonderingen, maar de meesten steken hun vaderlandsliefde klaarblijkelijk niet onder stoelen of banken.

Met Caesar in de hand…

En zij waren zeker niet de laatsten die het strijdrelaas van Caesar toepasten op de eigen natie. In de grote eeuw van het nationalisme, de 19e eeuw, gaat men daarin vaak nog veel verder. De Gallische roots van Frankrijk, de Germaanse basis van Duitsland, enzovoort groeien uit tot nationale mythes rond symbolische plaatsen en heldhaftige krijgers zoals de Romeinse veldheer ze beschreven had. Romans, standbeelden en schilderijen pikken deze thema’s veelvuldig op en dragen zo bij tot het grote verhaal van de natie. In 1830 vond ook België zichzelf uit: het mocht dan een ietwat geïmproviseerde start zijn, algauw nam men ook hier Caesar erbij. Zoals die sprak over bepaalde Galliërs in het noorden, de “Belgae”: dit moesten en zouden de voorvaderen des vaderlands worden. Met steun van de overheid werd dit beeld gepromoot en in de hoofden van de mensen geprent. Vlaamse boeren en Franstalige bourgeoisie gelijk: tous ensemble afstammelingen van Ambiorix en zijn koene strijders. Zelfs in het oorspronkelijke volkslied werd er verwezen naar de eeuwenlange onderdrukking van de Belgen, sinds Caesar zelf zowaar: “Après des siècles d'esclavage, le Belge sortant du tombeau, a renconquis par son courage, son nom, ses droits et son drapeau”.

En daar stopt het niet

Op het eerste gezicht lijkt het vergezocht: wat hebben die Romeinse verhaaltjes van op de schoolbanken nu nog met het moderne nationalisme te maken. En toch, met heel de voorgaande geschiedenis in het achterhoofd, zal het misschien niet meer verbazen dat de veldheer met zijn scherpe neus ook in de hedendaagse politiek nog een rol mag spelen. Vorig jaar stonden in mediadebatten in twee van onze buurlanden patriottische motieven centraal die geïnspireerd zijn door Caesars De Bello Gallico.

In Duitsland ging het over de germanische Wurzeln die Björn Höcke en andere AfD’ers propageren: het echte Duitse volk als de rechtstreekse afstammelingen van de Germanen van koning Ariovistus waartegen Caesar vocht. In Frankrijk klonk het heel gelijkaardig, in de mond van Nicolas Sarkozy ditmaal. “Nos ancêtres sont les Gaulois” zei de oud-president in een tv-interview. Het Franse volk als het nageslacht van Caesars Gallische tegenstanders, niet iedereen was het ermee eens.

 

Caesars behandeling door geleerden van vier, vijf eeuwen geleden lijkt misschien niet zo relevant voor het heden. Niets blijkt echter minder waar: wie het verleden kent, begrijpt ook het heden beter. Generatie na generatie is men hetzelfde Latijnse werk van tweeduizend jaar geleden blijven interpreteren, gebruiken en misbruiken in het licht van de eigen nationale of nationalistische visie. Vandaag is dat niet anders, zeker nu identiteit en de spanning tussen ‘volk’ en ‘bevolking’ centraal staan in het maatschappelijk debat. De rol van deze Romein is nog niet uitgespeeld.

Wouter Vangrieken

Bibliografie
  1. De commentaartraditie: primaire literatuur

    Brantius, Ioannes, Ad C. Iulii Caesaris Commentarios notae politicae et criticae, in: Jungermannus, Godefridus (ed.), C. Iulii Caesaris quae exstant. Notae, Adnotationes, Commentarii (Frankfurt: Claude de Marne & Jean Aubry, 1606);

    Camerarius, Ioachimus, Annotationes quaedam in C. Iulii Caesaris Librum II et IV de Bello Gallico et III de Bello Civili, in: Jungermannus, Godefridus (ed.), C. Iulii Caesaris quae exstant. Notae, Adnotationes, Commentarii (Frankfurt: Claude de Marne & Jean Aubry, 1606);

    Cellarius, Christophorus, C. Iulii Caesaris Commentarii. Accessere adnotationes (Padova: Giovanni Manfre, 1774);

    Clarkius, Samuel, Notae integrae in Caesaris Commentarios, in: Oudendorpius, Franciscus (ed.), C. Iulii Caesaris, A. Hirtii aliorumque Commentarii (Leiden: Samuel Luchtmans, 1737);

    Davisius, Ioannes, C. Iulii Caesaris quae extant omnia, in: Oudendorpius, Franciscus (ed.), C. Iulii Caesaris, A. Hirtii aliorumque Commentarii (Leiden: Samuel Luchtmans, 1737);

    Edmondes, Clement, Observations upon the five first books of Caesar's Commentaries (London: Peter Short, 1600);

    Glandorpius, Ioannes, Annotationes Doctissimi in C. Iulii Commentariorum Libros, in: Jungermannus, Godefridus (ed.), C. Iulii Caesaris quae exstant. Notae, Adnotationes, Commentarii (Frankfurt: Claude de Marne & Jean Aubry, 1606);

    Glareanus, Henricus, In C. Iulii Caesaris Clarissimi Romani Imperatoris Commentarios Annotationes, in: Jungermannus, Godefridus (ed.), C. Iulii Caesaris quae exstant. Notae, Adnotationes, Commentarii (Frankfurt: Claude de Marne & Jean Aubry, 1606);

Goduinus, Ioannes, C. Julii Caesaris quae exstant, interpretatione et notis illustrata (Venezia: Remondini, 1786);

Hotmanus, Franciscus, In C. Iulii Caesaris Commentarios de Bello Gallico et Civili Notae Renovatae, in: Jungermannus, Godefridus (ed.), C. Iulii Caesaris quae exstant. Notae, Adnotationes, Commentarii (Frankfurt: Claude de Marne & Jean Aubry, 1606);

Ortelius, Abraham, C. Iulii Caesaris Omnia quae extant (Leiden: Franciscus van Raphelingen, 1593);

Rhellicanus, Ioannes, Annotationes in C. Iulii Caesaris Dictatoris Commentaria, in: Jungermannus, Godefridus (ed.), C. Iulii Caesaris quae exstant. Notae, Adnotationes, Commentarii (Frankfurt: Claude de Marne & Jean Aubry, 1606);

Scaliger, Iosephus Iustus, Notitia Galliae et notae auctiores, in: Montanus, Arnoldus (ed.), C. Iulii Caesaris quae extant cum selectis variorum commentariis quorum plerique novi (Amsterdam: Officina Elzeviriana, 1670);

Vossius, Dionysius, Notae integrae in Caesaris Commentarios, in: Oudendorpius, Franciscus (ed.), C. Iulii Caesaris, A. Hirtii aliorumque Commentarii (Leiden: Samuel Luchtmans, 1737).

 

  1. Secundaire literatuur

Agache, Roger, 'Découverte aérienne de retranchements nivelés aux abords du site présumé de Bratuspantium près de Breteuil-sur-Noye (Oise)', Bulletin de la Société préhistorique française, 59.5 (1962), 357-366;

Amalvi, Christian, De l'art et la manière d'accomoder les héros de l'histoire de France: essais de mythologie nationale (Paris: Albin Michel, 1988);

Arnould, Maurice-Aurélien, 'La bataille du Sabis (57 avant notre ère)', Revue belge de philologie et d'histoire, 20.1 (1941), 29-106;

Bächtold, Hans Ulrich, 'Glaréan', in: l'Académie suisse des sciences humaines et sociales (ed.), Dictionnaire historique de la Suisse (2007, http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/f/F12800.php: geraadpleegd op 17 maart 2017);

Baird, Henry Martyn, 'Hotman and the Franco-Gallia', The American Historical Review, 1.4 (1896), 609-630;

Baltrusch, Ernst - Hegewisch, Morten - Meyer, Michael - Puschner, Uwe - Wendt, Christian, 2000 Jahre Varusschlacht: Geschichte, Archäologie, Legenden, Topoi: Berliner Studien der Alten Welt, 7 (Berlin: Walter de Gruyter, 2012);

Bandelier, André, 'République rauracienne', in: l'Académie suisse des sciences humaines et sociales (ed.), Dictionnaire historique de la Suisse (2012, http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/f/F7625.php: geraadpleegd op 30 november 2016);

Bauer, Bruno - Brunar, Helmut (trad.) - Marchant, Byron (trad.), Christ and the Caesars: the Origin of Christianity from the Mythology of Rome and Greece (Bloomington: Xlibris, 2015);

Bauer, Raoul, Clovis. In de schaduw van twee vrouwen (Leuven: Davidsfonds, 2016);

Beda Venerabilis, The ecclesiastical history of the English nation : from the coming of Julius Caesar into this island, in the 60th year before the incarnation of Christ, till the year of our Lord 731. Translated into English by John Stevens, Gentleman (London: Meighan, 1723);

Bedaux, Jan Cornelis (ed.), Die Marias von Cornelius Aurelius. Einleitung, Textausgabe und Anmerkungen, Supplementa Humanistica Lovaniensia, XX (Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2006);

Beer, Jeanette M.A., 'French Nationalism under Philip Augustus. An Unexspected Source', Mosaic, 7.2 (1974), 57-70;

Berthier, André, Bilan de vingt années de recherche archéologique sur le site jurassien présumé d'Alésia (1963-1983), Les Annales d'Alésia, 1 (Lons-le-Saunier: Association Lemme Et Saine d'Intérêt Archéologique (A.L.E.S.I.A.), 1984);

Berthier, André - Wartelle, André, Alésia (Paris: Nouvelles Éditions Latines, 1990);

Betteridge, Thomas - Freeman, Thomas S. (eds.), Henry VIII and History (Aldershot: Ashgate, 2012);

Bietenholz, Peter G. - Deutscher, Thomas Brian, Contemporaries of Erasmus: A Biographical Register of the Renaissance and Reformation, 3 vols. (Toronto: University of Toronto Press, 2003);

 

Biskup, Thomas, 'The Enlightenment', in: Griffin, Miriam (ed.), A Companion to Julius Caesar, Blackwell Companions to the Ancient World (Oxford: Blackwell, 2009), pp. 399-409;

Blösch, Edgar, 'Nägeli, Hans Franz', in: Historische Commission bei der Königlichen Akademie der Wissenschaften (ed.), Allgemeine Deutsche Biographie, 45 vols. (München: Duncker & Humblot, 1886), XXIII, 219-221;

Bradley, Carl Meredith, 'The British War Chariot: A Case for Indirect Warfare', The Journal of Military History, 73.4 (2009), 1073-1089;

Bromwich, Rachel, Trioedd Ynys Prydein. The Welsh Triads (Cardiff: University of Wales Press, 1961);

Brown, Virginia, 'Caesar', in: Cranz, Ferdinand Edward - Kristeller, Paul Oskar (eds.), Catalogus Translationum et Commentariorum: Mediaeval and Renaissance Latin translations and commentaries, 10 vols. (Washington D.C.: The Catholic University of America Press, 1976), III, 87-139;

Bulliot, Jacques Gabriel (ed.), L'Oppidum de Bibracte. Guide historique et archéologique au Mont Beuvray (Autun: Imprimerie Dejussieu, 1876);

Camé, François, 'Mitterrand: une tombe au mont Beuvray. L'ancien Président a acheté une parcelle sur ce site gaulois. Pour un franc', Libération, 9 september 1995;

Cesar, C. Julius, Commentaryes. Newly translatyd owte of laten in to englyshe, as much as cocernyth thys realm of England sumtyme callyd Brytayne: whych is the eldyst hystoryer of all other that can be found, that ever wrote of thys realme of England (London: William Rastell, 1530);

Chalmers, Alexander, The General Biographical Dictionary, 32 vols. (London: Nichols, Son and Bentley, 1813-1817);

Charrier, Sylvie, Recherches sur l’œuvre latine en prose de Robert Gaguin (1433-1501), Bibliothèque littéraire de la Renaissance, s.III, 35 (Paris: Honoré Champion, 1996);

Chevallier, Raymond, ‘Montaigne lecteur et juge de César’, in: Chevallier, Raymond (ed.), Présence de César. Hommage au doyen Michel Rambaud, Collection Caesarodunum, XX bis (Paris: Les Belles Lettres, 1985), pp. 91-107;

Chisholm, Hugh, 'Clarke, Samuel', in: Chisholm, Hugh - Phillips, Walter Allison (eds.), Encyclopaedia Britannica, 29 vols. (Cambridge: Cambridge University Press, 191111), VI, 445-447;

Clark, Carol, 'Some Renaissance Caesars', in: Griffin, Miriam (ed.), A Companion to Julius Caesar, Blackwell Companions to the Ancient World (Oxford: Blackwell, 2009), pp. 356-370;

Colley, Linda, Britons. Forging the Nation 1707-1837 (London: Yale University Press, 1992);

Crab, Marijke, Exemplary Reading: Printed Renaissance Commentaries on Valerius Maximus (1470-1600), Scientia Universalis – Abteiling I: Studien zur Wissenschaftsgeschichte der Vormoderne, 2 (Zürich: Lit Verlag, 2015);

Crossland, David, 'Germany Recalls Myth That Created the Nation', Der Spiegel, 28 augustus 2009;

Csáky, Moritz, ‘Irenicus, Franciscus’, in: Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften (ed.), Neue Deutsche Biographie, 26 vols. (Berlin: Duncker & Humblot, 1974), X, 178;

 

De Belder, Willy, Asterix en Obelix in Antverpia (12 juli 2014, https://wdebelder.wordpress.com/ 2014/07/12/: geraadpleegd op 4 december 2016);

de Glas, Nico (vert.), Holland is een eiland. De Batavia van Hadrianus Junius (1511-1575) (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2011);

Delahaye, Albert, De Ware Kijk Op... Deel I (Zundert: Delahaye, 1984);

Delétang, Henri, 'Le théâtre gallo-romain de Neung-sur-Beuvron (Loir-et-Cher) et son environnement', Revue Archéologique du Centre de la France, 27.2 (1988), 144-195;

Desjardins, Ernest, Alésia (Paris: Didier, 1859);

Delacroix, Alphonse, Alaise et Séquanie (Besançon: A. Varigault, 1860);

Drabek, Anna Maria, 'Der Österreichbegriff und sein Wandel im Lauf der Geschichte', in: Marktgemeinde Neuhofen an der Ybbs (ed.), Ostarrichi-Gedenkstätte Neuhofen an der Ybbs (1980), pp. 32-41;

Drack, Walter - Fellman, Rudolf, Die Römer in der Schweiz (Stuttgart: Theiss, 1998);

Dyck, Ludwig Heinrich, 'Caesar's First Great Campaign', Military History, 20.6 (2004), 50-56;

Ehrard, Antoinette, 'Gergovie, un "haut lieu" de la France ?', Vingtième siècle. Revue d'histoire, 78 (2003), 133-143;

Ehs, Tamara, 'Für und wider Europa oder: Was will die Schweiz ?', Studia Universitatis Babes-Bolyai. Studia Europaea, 11.3 (2006), 15-32;

Ellis, Peter Berresford, Caesar's Invasion of Britain (London: Orbis, 1978);

Engelmann, Max, Das Germanentum und sein Verfall. Eine rassenpolitische Studie (Stuttgart: Friedrich Funcke, 1905);

Fabry, Caroline, Huberti Thomae Leodii Annalium de Vita Friderici II liber primus: de Palatinorum Origine. Kritische editie met vertaling en commentaar (Ongepubliceerde Licentieverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven: Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 1987);

Fenlon, Iain -  Groote, Inga Mai (eds.), Heinrich Glarean’s Books. The Intellectual World of a Sixteenth-Century Musical Humanist (Cambridge: Cambridge University Press, 2013);

Ferrand, Franck, L'histoire interdite, révélations sur l'Histoire de France (Paris: Tallandier, 2008);

Ferrand, Franck, 'Site d'Alésia: admettons la vérité !', Figaro Vox, 19 mei 2014;

Frederickx, Eddy - Van Hal, Toon, Johannes Goropius Becanus (1519-1573). Brabants arts en taalfanaat (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2015);

Frohne, Renate, Das Welt- und Menschbild des St.Galler Humanisten Joachim von Watt/Vadianus (1484-1511), Der Antike und ihr Weiterleben, 8 (Remscheid: Gardez! Verlag, 2010);

Geerebaert, Adhemar (S.J.), Caesar: Gedenkschriften van den Gallischen Oorlog, Latijnse schooluitgaven (Liège: Dessain, 19548);

 

Glowa, Josef K., 'The Search for National Identity in Abstractions from Historical Images: a German Example', Comparative Civilizations Review, 64 (2011), 6-21;

Goudineau, Christian, Regards sur la Gaule (Paris: Éditions Errance, 1998);

Greven, Michael Peter, Zur Lokalisierung des historischen Aduatuca (Norderstedt: BoD, 2012);

Grisart, Albert, 'L'Atuatuca césarienne au Fort de Chaudfontaine ?', L'Antiquité Classique, 50.1 (1981), 367-381;

Gross, Janice, 'Revisiting "nos ancêtres les Gaulois": Scripting and Postscripting Francophone Identity', The French Review, 78.5 (2005), 948-959;

Guillemin, Henri, Histoire de France: cours élémentaire (Paris: l'École, 1934);

Haitsma Mulier, Eco Oste Gaspard, ‘De Humanistische Vorm’, in: Tollebeek, Johan - Verschaffel, Tom - Wessels, Leonard Hendrik Maria (eds.), De Palimpsest. Geschiedschrijving in de Nederlanden 1500-2000, 2 vols. (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002), I, 27-44;

Hermans, Cornelis Rudolphus, Betoog dat er uit de Commentarii De Bello Gallico van Julius Caesar volstrekt geen bewijs kan getrokken worden dat die veldheer of zijne krijgsoversten in Noord-Nederland oorlog gevoerd hebben ('s Hertogenbosch: Muller, 1839);

Holmes, Thomas Rice Edward, Ancient Britain and the invasions of Julius Caesar (Oxford: Clarendon, 1907);

Hölscher, Johann Ludwig, 'Glandorp, Johann', in: Historische Commission bei der Königlichen Akademie der Wissenschaften (ed.), Allgemeine Deutsche Biographie, 45 vols. (München: Duncker & Humblot, 1879), IX, 208-210;

Holzapfel, Otto, Die Germanen. Mythos und Wirklichkeit (Freiburg: Helder, 2001);

Horawitz, Adalbert, ‘Irenicus, Franz’, in: Historische Commission bei der Königlichen Akademie der Wissenschaften (ed.), Allgemeine Deutsche Biographie, 45 vols. (München: Duncker & Humblot, 1881), XIV, 582-583;

Huizinga, Johan, Patriotisme en nationalisme in de Europeesche geschiedenis tot het einde der 19e eeuw (Haarlem: H.D. Tjeenk Willink & zoon, 1940);

Hunink, Vincent, Oorlog in Gallië en aanvulling op Caesars Oorlog in Gallië, Baskerville serie (Amsterdam: Polak & Van Gennep, 20003);

Ingold, Armand, L'Ochsenfeld, ses antiquités, ses traditions (Strasbourg: Berger-Levrault, 1862);

Jimenez, Frédéric, '25 archéologues comtois enfoncent le clou pour démonter la thèse de l’Alésia dans le Jura', L'Est Républicain, 6 november 2016;

Jullian, Camille - Duval, Paul-Marie (ed.), Vercingétorix (Verviers: Nouvelles Éditions Marabout, 1979);

 

 

Kelles, Livin, Civitas Tungrorum : inleidend onderzoek betreffende het juridisch statuut van de Tungri en hun hoofdstad Tongeren in de Romeinse tijd (Ongepubliceerde Licentieverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven: Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 1965);

Kipper, Rainer, Der Germanenmythos im Deutschen Kaiserreich (Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht, 2002);

Kolb, Fabian, 'Grande Nation, Grande Guerre, Grande Symphonie. Nationalistische, revanchistische und pazifistische Implikationen der französischen Symphonik im Umfeld des Ersten Weltkriegs', Archiv für Musikwissenschaft, 71.2 (2014), 99-134;

Korenjak, Martin, ‘Die Schweizer Alpen als Wasserschloss Europas: Glarean und die Helvetia Mater Fluviorum’, Schweizerische Zeitschrift für Geschichte, 62 (2012), 390-404;

Köstermann, Erich, 'Caesar und Ariovist', Klio, 33 (1940), 308-334;

Kraus, Christina Shuttleworth, 'Bellum Gallicum', in: Griffin, Miriam (ed.), A Companion to Julius Caesar, Blackwell Companions to the Ancient World (Oxford: Blackwell, 2009), pp. 159-174;

Kristeller, Paul Oskar, 'Renaissance Humanism and Classical Antiquity', in: Rabil, Albert Jr. (ed.), Humanism in Italy, Renaissance and Humanism: Foundations, Forms and Legacy (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1988), pp. 5-16;

Lambrechts, Lambrecht, Het Wingewest (Amsterdam: S.L. van Looy, 1914);

Leca, Antoine (ed.), François Hotman “Franco-Gallia. Traduction française de 1574”. Introduite et annotée, Collection d’Histoire des Idées Politiques, 5 (Aix-en-Provence: Presses Universitaires d’Aix-Marseille, 1991);

Leroy, Esther, Konstruktionen des Germanen in bildungsbürgerlichen Zeitschriften des deutschen Kaiserreichs (Frankfurt am Main: Peter Lang, 2004);

Mackenzie, Louisa, ‘Imitation Gone Wrong : the “Pestilentially Ambitious” Figure of Julius Caesar in Michel de Montaigne’s Essais’, in: Wyke, Maria (ed.), Julius Caesar in Western Culture (Oxford: Blackwell, 2007), pp. 131-147;

Maissen, Thomas, 'Eine konservative Vision der Eidgenossenschaft', Neue Zürcher Zeitung, 5 februari 2005;

Maissiat, Jacques, Jules César en Gaule (Paris: J. Hetzel, 1865);

Maréchal, Jean René, 'Les frontières des Aduatuces et des Germains cisrhénans. Situation de leurs oppida', in: Chevallier, Raymond (ed.), Actes du Colloque "Frontières en Gaule", Collection Caesarodunum, XVI (Tours: Université de Tours, 1981), pp. 45-51;

Margolin, Jean-Claude, 'Glaréan: commentateur du De Bello Gallico', in: Chevallier, Raymond (ed.), Présence de César. Hommage au doyen Michel Rambaud, Collection Caesarodunum, XX bis (Paris: Les Belles Lettres, 1985), pp. 183-212;

Mariën, Marcel Edouard, Belgica Antiqua: de stempel van Rome (Antwerpen: Mercatorfonds, 1980);

 

 

Martens, Francis, ‘La Belgique en chantant’, in: Pickels, Antoine - Sojcher, Jacques (eds.), Belgique: toujours grande et belle, Revue de l'Université de Bruxelles (Brussel: Éditions Complexe, 1998), pp. 19-40;

Martin, Henri, Histoire de France (Paris: Furne, Jouvet & compagnie, 1833);

Martin, Henri, Histoire de France populaire (Paris: Furne, Jovet & compagnie, 1867);

McLaughlin, Martin, 'Empire, Eloquence and Military Genius: Renaissance Italy', in:             Griffin, Miriam (ed.), A Companion to Julius Caesar, Blackwell Companions to the Ancient World (Oxford: Blackwell, 2009), pp. 335-355;

Meijer, Fredericus Johannes Antonius Maria (Fik), Vercingetorix: de mythe van Frankrijks oudste held (Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2004);

Michelet, Jules, Histoire de France (Paris: Hetzel, 1833);

Mitchell, Benjamin Wiestling, 'Ariovistus and William II', The Classical Journal, 14.5 (1919), 295-307;

Molinier, Auguste, Les sources de l'histoire de France: des origines aux Guerres d'Italie, 5 vols. (Paris: Picard, 1901);

Müller, Reiner, Aduatuca Eburonum Nideggen (Jülich: Fischer, 1943);

Nearing, Homer Jr, 'Local Caesar Traditions in Britain', Speculum, 24.2 (1949), 218-227;

Nouwen, Robert, Tongeren en het land van de Tungri (31 v.Chr. - 284 n.Chr.), Maaslandse monografieën, 59 (Leeuwarden: Eisma, 1997);

Papy, Jan (ed.), Justus Lipsius “Leuven, beschrijving van de stad en haar universiteit”. Latijnse tekst met inleiding, vertaling en aantekeningen (Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2000);

Pastenaci, Kurt, Die grossen germanischen Führer (Berlin: Nordland, 1939);

Porte, Danielle, Alésia : la supercherie dévoilée (Paris: Pygmalion, 2014);

Pucci, Giuseppe, 'Caesar the Foe: Roman Conquest and National Resistance in French Popular Culture', in: Wyke, Maria (ed.), Julius Caesar in Western Culture (Oxford: Blackwell, 2007), pp. 190-204;

Rambaud, Michel, 'À propos d'Arioviste et des Germains', Revue des Études anciennes, 61.1 (1959), 121-133;

Rambaud, Michel, l'Art de la déformation historique dans les Commentaires de César (Paris: Les Belles Lettres, 1953);

Révillout, Victor, Alaise, Alise: ni l'une ni l'autre ne peut être Alésia. Etudes Critiques d'Histoire et de Topographie (Paris: A. Durand, 1856);

Røsvik, Helén, "Nos ancêtres les Gaulois" et Vercingétorix. Les avatars d'un mythe fondateur (Ongepubliceerde Licentieverhandeling, Universitetet I Oslo: 2008);

 

 

s.a., Germanicorum Scriptorum qui rerum a Germanis per multas aetates gestarum historias vel annales posteris reliquerunt (Regensburg: Johann Conrad Peez, 1726);

Scattergood, John, 'John Leland's Itinerary and the Identity of England', in: Piesse, Amanda Jocelyn (ed.), Sixteenth-century identities (Manchester: Manchester University Press, 2000);

Schadee, Hester, 'Alfons the Magnanimous of Naples as Portrayed by Facio and Panormita', in: Baker, Patrick - Kaiser, Ronny - Priesterjahn, Maike - Helmrath, Johannes (eds.), Portraying the Prince in the Renaissance, Transformationen der Antike, 44 (Berlin: Walter de Gruyter, 2016), pp. 95-118;

Schmidt, Ludwig, 'Ariovist', Hermes, 42.3 (1907), 509-510;

Schmidt-Chazan, Mireille, 'Les traductions de la Guerre des Gaules et le sentiment national au Moyen Âge', Actes des Congrès de la Société des historiens médiévistes de l'enseignement supérieur public, 8.1 (1977), 387-407;

Schmittlein, Raymond, La première campagne de César contres les Germains, 58 avant Jésus-Christ, Travaux et Mémoires des Instituts français en Allemagne, 6 (Paris: Presses universitaires de France, 1954);

Schneider, Ute (ed.), Abraham Ortelius, Theatrum Orbis Terrarum. Gedruckt zu Nuermberg durch Johann Koler. Anno MDLXXII (Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 20123);

Ternes, Charles-Marie, Römisches Deutschland. Aspekte seiner Geschichte und Kultur (Stuttgart: Philipp Reclam, 1986);

Texier, Yves, La question de Gergovie: essai sur un problème de localisation, Collection Latomus, 251 (Wetteren: Universa, 1999);

Thierry, Amédée, Histoire des Gaulois depuis les temps les plus reculés jusqu'a l'entière soumission de la Gaule à la domination romaine, 3 vols. (Paris: Auguste Sautelet, 1828);

Thierry, Augustin, Lettres sur l’histoire de France (Paris: le Courrier Français, 1820);

Thonissen, Jean Joseph, 'Boduognat', in: l'Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique (ed.), Biographie nationale de Belgique, 44 vols. (Brussel: Thiry-Van Buggenhoudt, 1868), II, 569-574;

Tollebeek, Johan - Verschaffel, Tom - Wessels, Leonard Hendrik Maria (eds.), De Palimpsest. Geschiedschrijving in de Nederlanden 1500-2000, 2 vols. (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002);

Tournoy, Gilbert, ‘Thomas Hubertus Leodius’, in: Koninklijke Vlaamse Academiën van België (eds.), Nationaal Biografisch Woordenboek, 22 vols. (Brussel: Koninklijke Vlaamse Academiën van België, 1983), X, cols. 629-632;

Turquin, l'abbé Pierre, 'La bataille de la Selle (du Sabis) en l'an 57 avant J.-C.', Les Études Classiques, 23 (1955), 113-156;

Van de Walle, Victor, Boduognat: zangdicht (Mechelen: Van Mol, 1898);

 

Van de Weerd, Hubert, De Civitas Tungrorum, Verhandelingen van de Algemeene Katholieke Vlaamsche hoogeschooluitbreiding, 176/177 (Antwerpen: Kiliaan, 1914);

Van de Weerd, Ludgarde, 'Civitas Tungrorum en Germania Inferior', L'Antiquité Classique, 4.1 (1935), 175-189;

Van den Auweele, Dirk - Tournoy, Gilbert, ‘Notes sur la tradition manuscrite des Annales d’Hubert Thomas Leodius’, Archives et Bibliothèques de Belgique, 50 (1979), 104-139;

van der Aa, Abraham Jacob, Biographisch Woordenboek der Nederlanden, 12 vols. (Haarlem: J.J. van Brederode, 1852-1878);

van der Heijden, Henricus Antonius Maria (Henk), 'Philippus Cluverius and Dutch cartography. An introduction', Quaerendo, 32.3 (2002), 222-244;

Van Hal, Toon, Moedertalen en taalmoeders. Het vroegmoderne taalvergelijkende onderzoek in de Lage Landen, Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten, nova series, 20 (Tielt: Lannoo, 2010);

Van Hal, Toon, ‘When Quotation Marks Matter. Rhellicanus and Boxhornius on the differences between the lingua Gallica and the lingua Germanica’, Historiographia Linguistica: international journal fort he study of the history of linguistics, 38.1 (2011), 241-252;

Van Heesch, Johan - Zimmer, Stefan, 'Tungrer/Tungri', in: Beck, Heinrich - Geuenich, Dieter - Steuer, Heiko (eds.), Reallexikon der germanischen Altertumskunde, 35 vols. (Berlin: Walter de Gruyter, 2006), XXXI, 335-338;

Vanhaegendoren, Maurits, Geel & Zwart van de Driekleur (Leuven: Davidsfonds, 1980);

Van Houdt, Toon, Mietjes, monsters en barbaren. Hoe we de Oudheid gebruiken om onszelf te begrijpen (Antwerpen: Uitgeverij Polis, 2015);

van Miert, Dirk (ed.), The Kaleidoscopic Scholarschip of Hadrianus Junius (1511-1575). Northern Humanism at the Dawn of the Dutch Golden Age, Brill’s Studies in Intellectual History, 99 (Leiden: Brill, 2011);

Van Rompaey, Jan, ‘Jan d’Oudegherst’, in: Koninklijke Vlaamse Academiën van België (eds.), Nationaal Biografisch Woordenboek, 22 vols. (Brussel: Koninklijke Vlaamse Academiën van België, 1972), V, cols. 666-667; Koninklijke Vlaamse Academiën van België (eds.), Nationaal Biografisch Woordenboek, 22 vols. (Brussel: Koninklijke Vlaamse Academiën van België, 1983), X, cols. 629-632;

Van Uytven, Raymond, ‘Petrus van Dieve (Divaeus)’, in: Koninklijke Vlaamse Academiën van België (eds.), Nationaal Biografisch Woordenboek, 22 vols. (Brussel: Koninklijke Vlaamse Academiën van België, 1964), I, cols. 406-410;

Vanvinckenroye, Willy, Tongeren: Romeinse stad (Tielt: Lannoo, 1985);

Vanvinckenroye, Willy, 'De Tungri: "collaborateurs" van de Romeinen', L'Antiquité Classique, 67.1 (1998), 249-251;

 

 

Verschaffel, Tom, 'Tongeren: het standbeeld van Ambiorix. De roem van de Oude Belgen', in: Tollebeek, Johan (ed.), België, een parcours van herinnering, 2 vols. (Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2008), I, 34-45;

Verschooren, Marcel, Caesar en de Helvetii: een kijk in de coulissen achter de façade van het verhaal (Hoboken: WWAOW, 2008);

Vosch, Wim, De Gallo-Romeinse omgangstempels in de Civitas Menapiorum, de Civitas Nerviorum en de Civitas Tungrorum (Ongepubliceerde Licentieverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven: Faculteit Letteren - Archeologie, 2001);

Walser, Gerold, Caesar und die Germanen. Studien zur politischen Tendenz römischer Feldzugsberichte, Historia: Einzelschriften, 1 (Wiesbaden: Franz Steiner, 1956);

Warmenbol, Eugène, 'La statue de Boduognat à Anvers (1861-1954). Portrait d'une autre Gaule', in: Lodewijckx, Marc (ed.), Belgian Archaeaology in a European setting II, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae, 13 (Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2001), pp. 51-61;

Wiwjorra, Ingo, Der Germanenmythos. Konstruktion einer Weltanschauung in der Altertumsforschung des 19. Jahrhunderts (Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2006).

Universiteit of Hogeschool
Master of Arts in de Taal- en Letterkunde
Publicatiejaar
2017
Promotor(en)
prof. dr. Jan PAPY
Kernwoorden
Share this on: