Jongeren in Brussel tussen hoop en angst. Een kwalitatief onderzoek naar de invloed van superdiversiteit en de terroristische aanslagen van 22 maart 2016 op de sociale cohesie bij Brusselse jongeren
Kunnen we samenleven in diversiteit in tijden van angst? Brusselse jeugd brengt paradoxaal beeld
Brussel, de vaak niet zo geliefde hoofdstad van België. De berichtgeving over Brussel en haar jeugd waren nooit al te positief. De stad is dan ook moeilijk te vatten en kampt met grote uitdagingen. Sinds de terroristische aanslagen van 22 maart 2016 gaan er stemmen op dat Brussel onleefbaar is en men schreeuwt om ter luidst over de maatregelen die genomen moeten worden. Zulke uitspraken zijn vaak echter weinig onderbouwd. Een studente politieke wetenschappen aan de Vrije Universiteit Brussel besloot zich op die “leefbaarheid” van Brussel te richten voor haar masterproef.
Leven in Brussel anno 2017 is niet evident, maar des te speciaal. De jongste generatie groeit op met een veelvoud aan identiteiten en talen in een stad waarvan 62% van de inwoners van buitenlandse herkomst is. Dit kan de interactie tussen de inwoners bemoeilijken, maar het herbergt ook een potentiële verrijking. Volgens de berichtgeving staat de Brusselse jeugd vandaag echter vooral oog in oog met armoede, werkloosheid, stigmatisering en extremisme. Het samenleven staat onder druk en de terroristische aanslagen van 22 maart 2016 hebben dit mogelijks verscherpt. Is Brussel inderdaad een “hellhole” of “gefaalde stad”? Of moeten we de stad net zien als een sociaal labo waar vernieuwende samenlevingsvormen ontstaan?
JONGEREN ALS EXPERTS
Het zijn nijpende vragen die ook Charlotte Landsheere (22), geboren en getogen in Brussel, bezighouden. Ze besloot om zich voor haar masterproef in de politieke wetenschappen te verdiepen in de vraag of en hoe we kunnen samenleven in een diverse en onzekere stedelijke context als Brussel. Daarbij vond ze het belangrijk om de Brusselse jongeren zélf aan het woord te laten: uiteindelijk zijn zij, veel meer dan externe onderzoekers of beleidsmakers, expert in deze materie. Ze trok erop uit om in gesprek te gaan met een dozijn Brusselse zesdejaars met uiteenlopende profielen. Ze vroeg hen hoe zij de sociale samenhang en het samenleven in deze complexe stad ervaren. Veel aandacht ging uit naar de rol van de enorme (etnisch-culturele) diversiteit in de stad. En niet geheel verrassend bleef ook de invloed van de aanslagen niet onbesproken.
DE PARADOX VAN SAMENLEVEN IN BRUSSEL NA DE AANSLAGEN
Uit het onderzoek bleek dat de Brusselse jongeren balanceren tussen hoop en angst over het samenleven in Brussel. Telkens opnieuw kwam een schijnbare tegenstelling naar boven. De Brusselse jongeren merken op dat we leven in een tijd van angst en dat dit negatieve fenomenen teweegbrengt. Ze nemen van buitenaf polarisering, intolerantie en discriminatie waar en ze voelen zich vaak geviseerd in hun veelzijdige identiteiten: als moslim, als persoon met een migratieachtergrond, als jonge vrouw, als Brusselaar of zelfs gewoon als jongere. Ze geven zelf aan dat het moeilijk samenleven is in zo’n complexe en diverse grootstad. De aanslagen hebben volgens hen het sociale weefsel van de stad aangetast en ze vrezen voor een toekomst met nog meer polarisering en stigmatisering. De jongeren schetsen dus zelf een negatief beeld over het samenleven in Brussel. Tegelijkertijd spreken ze echter ook in positieve en hoopvolle termen. Volgens hen verloopt het samenleven in hun eigen omgeving net goed. Ze vinden zichzelf en hun generatie jonge Brusselaars tolerant en ze hechten veel belang aan respect en inclusie. Ze hebben veel vrienden van verschillende etnisch-culturele groepen, spreken er een mengelmoes aan talen mee en doen bewust afstand van vooroordelen. Ze zeggen dat opgroeien in deze diversiteit net een verrijking is: het maakt deze generatie zo open en tolerant. Daarbij voelen ze zich thuis in Brussel, kijken ze positief naar de stad en willen de meesten er in de toekomst blijven. De jongeren lijken zelf ook veerkrachtig na de aanslagen: ze benadrukken dat hun eigen waarden en gedrag niet fundamenteel aangetast zijn en dat we net nu samen sterk moeten staan. Hun samenhorigheidsgevoel lijkt aangewakkerd en ze voelen zich meer verbonden als Brusselaars. De jongeren lijken dus te balanceren tussen hoop en angst over het samenleven in Brussel. De jongeren in het onderzoek gaven ook aan hoe dun de lijn is waarop ze balanceren. Sommigen worden geprikkeld om zich actief in te zetten voor de Brusselse samenleving, anderen voelen hoe zij of (nog minder geprivilegieerde) vrienden makkelijk moedeloos worden.
VOORBIJ DE ANGST
Deze studie brengt een genuanceerd beeld van de jonge generatie Brusselaars. De stad kan volgens de jongeren wel degelijk gezien worden als een uniek sociaal labo, waarbij veel goed én slecht kan lopen. Hoewel dit buiten het bereik van de studie viel, gaven de jongeren zelf al veel inzichten over hoe het wél beter kan en moet in Brussel. Het wordt tijd dat beleid en onderzoek jongeren gaan beschouwen als experts en cruciale actoren in het samenleven in diversiteit in tijden van angst. Dit is van belang voor Brussel, maar ook voor de vele andere steden in België en Europa die in de toekomst meer zullen gaan lijken op een grootstad als Brussel. De studie is een oproep om onze kijk op de Brusselse jeugd te nuanceren en hen meer te ondersteunen. We kunnen van hen leren om voorbij de angst van het nieuwe of onbekende te kijken en hoopvol te zijn. Daarnaast is het een aanzet om in onderzoek en beleid meer aandacht te schenken aan het samenleven in diverse en onzekere grootsteden. Enkel op die manier kunnen we genoeg inzicht verwerven in de noodzakelijke maatregelen om samenlevingen te sterken en kunnen we verzekeren dat het Brusselse labo een geslaagd experiment aflevert.
Agentschap voor onderwijsdiensten. (2016). Cijfermateriaal – leerlingenkenmerken. Geraadpleegd op: http://www.agodi.be/cijfermateriaal-leerlingenkenmerken
Allport, G. W. (1954). The nature of prejudice. Reading, MA: Addison-Wesley.
Binst, J-M. (2017, 10 mei). Saunagesprekken. Kris Cuppens bloot over samenleven. Bruzz, p. 28.
Blommaert, J. (2014). Anachronismen in ons denken. In Superdiversiteit en democratie (pp. 191-204). Berchem: EPO.
Blommaert, J. & Maly, I. (2014). Inleiding. Superdiversiteit introductie van een nieuw paradigma. In Superdiversiteit en democratie (pp. 15-34). Berchem: EPO.
Bronneman-Helmers, R. & Zeijl, E. (2008). Burgerschapsvorming in het onderwijs. In Betrekkelijke Betrokkenheid: Studies in sociale cohesie (pp. 170–205). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Bryman, A. (2012). Social Research Methods. New York: Oxford University Press.
Coolsaet, R. (2016). Leven met en na 22/3. Samenleving en Politiek, 4, 10–16.
De Clerck, O. & Vettenburg, N. (2011). Het schoolwelbevinden in Brussel. In Jong in Brussel. Bevindingen uit de JOP-monitor Brussel (pp. 69-106). Acco: Leuven.
De Groof, S., Elchardus, M., Franck, E., & Kavadias, D. (2008). The Influence of Civic Knowledge versus Democratic School Experiences on Ethnic Tolerance of Adolescents. A Multilevel analysis. Gepresenteerd bij 3rd IEA International Research Conference, Taipei: Onderzoeksgroep TOR, Vakgroep Sociologie, Vrije Universiteit Brussel.
Dejaeghere, Y., Hooghe, M., & Claes, E. (2012). Do ethnically diverse schools reduce ethnocentrism? A two-year panel study among majority group late adolescents in Belgian schools. International Journal of Intercultural Relations, 36, 108–117.
Eisenberg, N., & Silver, R. C. (2011). Growing Up in the Shadow of Terrorism: Youth in America After 9/11. American Psychologist, 66(6), 468–481.
Elchardus, M. (2011). Antisemitisme in de Brusselse scholen. In Jong in Brussel. Bevindingen uit de JOP-monitor Brussel (pp. 265-296). Acco: Leuven.
Elchardus, M., Duquet, F., Op De Beeck, S., & Roggemans, L. (2008). Vakoverschrijdende eindtermen in het secundair onderwijs. Een onderzoek naar de relevantie en de haalbaarheid van de vakoverschrijdende eindtermen in het secundair onderwijs (p. 239). Brussel: Onderzoeksgroep TOR, Vakgroep Sociologie, Vrije Universiteit Brussel.
ella. (2014). Intersectioneel denken. Handleiding voor professionelen die intersectionaliteit of kruispuntdenken in de eigen organisatie willen toepassen. ella: Brussel.
Friedkin, N. E. (2004). Social Cohesion. Annual Review of Sociology, 30(1), 409–425.
Gijsberts, M., van der Meer, T., & Dagevos, J. (2012). “Hunkering Down” in Multi-Ethnic Neighbourhoods? The Effects of Ethnic Diversity on Dimensions of Social Cohesion. European Sociological Review, 28(4), 527–537.
Herbots, S. (2011). Brusselse jongeren in het verenigingsleven. In Jong in Brussel. Bevindingen uit de JOP-monitor Brussel (pp. 107-136). Acco: Leuven.
Hero, R. (2003). Social capital and racial inequality in America. Perspectives on Politics, 1, 113-122.
Hooghe, M. (2007). Social Capital and Diversity Generalized Trust, Social Cohesion and Regimes of Diversity. Canadian Journal of Political Science / Revue canadienne de science politique, 40(3), 709–732.
Hooghe, M., Reeskens, T., Stolle, D., & Trappers, A. (2009). Ethnic diversity and generalized trust in Europe: A cross-national multilevel study. Comparative Political Studies, 42(2), 198–223.
Hooghe, M., Meeusen, C., & Quintelier, E. (2013). The Impact of Education and Intergroup Friendship on the Development of Ethnocentrism. A Latent Growth Curve Model Analysis of a Five Year Panel Study among Belgian Late Adolescents. European Sociological Review, 29(6), 1109–1121.
International Organization for Migration (2015). Migrants and Cities: New Partnerships to Manage Mobility (World Migration Report) (p. 202). Geneva.
Kavadias, D. (2004). De school als politieke leeromgeving. De (beperkte) invloed van het secundair onderwijs op politiek relevante houdingen van jongeren in Vlaanderen. Doctoraal Proefschrift, Vrije Universiteit Brussel, Vakgroep Politieke Wetenschappen.
Kavadias, D., Stouthuysen, P., Dehertogh, B., & Franck, E. (2011). Does Globalization Broaden the Mind? The impact of Globalization on Attitudes Towards Immigrant-Rights of Young Adolescents in 35 regions. Politics, Culture, and Socialization, 2(4), 415-434.
Kavadias, D. (2014). Hoofdstuk 5: Segregatie op school, democratie in de samenleving? In Het onderwijsdebat. Waarom de hervorming van het secundair broodnodig is (pp. 119–138). Berchem: EPO.
Kokkonen, A., Esaiasson, P., & Gilljam, M. (2010). Ethnic Diversity and Democratic Citizenship: Evidence from a Social Laboratory. Scandinavian Political Studies, 33(4), 331–355.
Laurence, J. (2011). The Effect of Ethnic Diversity and Community Disadvantage on Social Cohesion: A Multi-Level Analysis of Social Capital and Interethnic Relations in UK Communities. European Sociological Review, 27(1), 70–89.
Letki, N. (2008). Does Diversity Erode Social Cohesion? Social Capital and Race in British Neighbourhoods. Political Studies, 56(1), 99–126.
Lleshi, B., & Van Den Bossche, M. (Red.). (2010). Identiteit en interculturaliteit: identiteitsconstructie bij jongeren in Brussel. Brussel: VUBPRESS.
Neudt, D., & Maly, I. (2010). Dé culturele identiteit of een meervoudige identiteit? In Identiteit en interculturaliteit: identiteitsconstructie bij jongeren in Brussel (pp. 7–12). Brussel: VUBPRESS.
Maly, I., Blommaert, J., & Ben Yakoub, J. (2014). Superdiversiteit en democratie. Berchem: EPO.
McGrew, K. (2011). A Review of Class-Based Theories of Student Resistance in Education: Mapping the Origins and Influence of Learning to Labor by Paul Willis. Review of Educational Research, 81(2), 234–266.
Miles, M. B., Huberman, A. M. & Saldaña, J. (2014). Qualitative Data Analysis. A Methods Sourcebook. Los Angeles: SAGE Publications.
Pelleriaux, K. (2001). Demotie en burgerschap: de culturele constructie van ongelijkheid in de kennismaatschappij. Brussel: VUB Press.
Pettigrew, T. F. (1998). Intergroup Contact Theory. Annual Review of Psychology, 49(1), 65–85.
Pettigrew, T. F., Tropp, L. R., Wagner, U., & Christ, O. (2011). Recent advances in intergroup contact theory. International Journal of Intercultural Relations, 35, 271–280.
Portes, A., & Vickstrom, E. (2011). Diversity, Social Capital and Social Cohesion. Annual Review of Sociology, 37, 461–479.
Putnam, R. D. (2007). E Pluribus Unum: Diversity and Community in the Twenty-first Century. The 2006 Johan Skytte Prize Lecture. Scandinavian Political Studies, 30(2), 137–174.
Pyszczynski, T. (2004). What Are We So Afraid Of? A Terror Management Theory Perspective on the Politics of Fear. Social Research, 71(4), 827–848.
Sacco, M., Smits, W, Kavadias, D., Spruyt, B. & d’Andrimont, C. (2016). BSI synthesenota. De Brusselse jeugd: tussen diversiteit en kwetsbaarheid. Brussels Studies, 98, 1-21.
Sander, T. H., & Putnam, R. D. (2010). Still Bowling Alone? The Post-9/11 Split. Journal of Democracy, 21(1), 9–16.
Savelkoul, M., Gesthuizen, M., & Scheepers, P. (2011). Explaining relationships between ethnic diversity and informal social capital across European countries and regions: Tests of constrict, conflict and contact theory. Social Science Research, 40, 1091–1107.
Schnabel, P., & de Hart, J. (2008). Sociale cohesie: het thema van dit Sociaal en Cultureel Rapport. In Betrekkelijke Betrokkenheid: Studies in sociale cohesie (pp. 11–29). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Siongers, J. (2011a). Brusselse jongeren over andere culturen: van vijand tot lief. In Jong in Brussel. Bevindingen uit de JOP-monitor Brussel (pp. 217-238). Acco: Leuven.
Siongers, J. (2011b). De contacthypothese getoetst bij Brusselse jongeren. In Jong in Brussel. Bevindingen uit de JOP-monitor Brussel (pp. 239-264). Acco: Leuven.
Sociaal en Cultureel Planbureau. (2008). Betrekkelijke Betrokkenheid: Studies in sociale cohesie (Sociaal en Cultureel Rapport No. 18) (p. 423). Den Haag.
Stolle, D., Soroka, S. N., & Johnston, R. (2008). When Does Diversity Erode Trust? Neighborhood Diversity, Interpersonal Trust and the Mediating Effect of Social Interactions. Political Studies, 56, 57–75.
Thijs, J., & Verkuyten, M. (2014). School ethnic diversity and students’ interethnic relations. British Journal of Educational Psychology, 84(1), 1–21.
Turam, B. (2015). Gaining Freedoms: Claiming Space in Istanbul and Berlin. Stanford: Stanford University Press.
United Nations. (2014). World Urbanization Prospects: The 2014 Revision Highlights (p. 27). New York.
Van Dale. (2017). Van Dale Online Woordenboek: Tolerantie. Geraadpleegd op: http://www.vandale.be/opzoeken?pattern=tolerantie&lang=nn
van der Meer, T., & Tolsma, J. (2014). Ethnic Diversity and Its Effects on Social Cohesion. Annual Review of Sociology, 40, 459–478.
Van Houtte, M., & Stevens, P. A. J. (2009). School Ethnic Composition and Students’ Integration outside and inside Schools in Belgium. Sociology of Education, 82(3), 217–239.
Vázquez, C., Pérez-Sales, P., & Hervás, G. (2008). Positive effects of Terrorism and Posttraumatic Growth: An Individual and Community Perspective. In Trauma, Recovery, and Growth: Positive Psychological Perspectives on Posttraumatic Stress. New York: Lawrence Erlbaum Associates.
Vettenburg, N., Elchardus, M. & Put, J. (Red.) (2011). Jong in Brussel. Bevindingen uit de JOP-monitor Brussel. Leuven: Acco.
Vertovec, S. (2007). Super-diversity and its implications. Ethnic and Racial Studies, 30(6), 1024–1054.
Vlaamse Overheid. (2015). 2014-2015 Aantal leerlingen in het Nederlandstalig secundair onderwijs naar fusiegemeente (vestigingsplaats), graad, leerjaar, onderwijsstelsel, onderwijsvorm, soort inrichtende macht en geslacht (p. 217). Geraadpleegd op: http://www.ond.vlaanderen.be/onderwijsstatistieken/2014-2015/rapporten/…
Wollebæk, D., Enjolras, B., Steen-Johnsen, K., & Ødegård, G. (2012). After Utøya: How a High-Trust Society Reacts to Terror—Trust and Civic Engagement in the Aftermath of July 22. PS: Political Science & Politics, 45(1), 32–37.
Woods, J. (2011). The 9/11 effect: Toward a social science of the terrorist threat. The Social Science Journal, 48, 213–233.