Het Mariaretabel van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek (Brussel, omstreeks 1525-1535). De bewogen geschiedenis van een laatgotisch topstuk.

Hannah De Moor
Persbericht

De geheimen van een Brussels topkunstwerk

De geheimen van een Brussels topkunstwerk

Image removed.

Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, 1304. Het dorpje tussen Brussel, Halle en Ninove is een succesvolle bedevaartsplaats. Tussen 1525 en 1535 verschijnt een bijzonder rijk gedecoreerd beeldhouwwerk aan het hoofdaltaar van de plaatselijke kerk: een retabel. Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, 2016. Over de kunstschat ligt een sluier van geheimen. Wie is de beeldhouwer? Wat vertellen de afgebeelde scènes? Heeft de kunstschat nog zijn oorspronkelijke vorm? Waar houden de gestolen beelden zich schuil? Mijn thesis, Het Mariaretabel van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek. De bewogen geschiedenis van een laatgotisch topstuk, maakt een reis in de tijd. Op zoek naar antwoorden. 

Image removed.

 

 

 

 

Het retabel als stripverhaal

Het prachtige altaarretabel in de Lombeekse kerk vertelt Het Leven van Maria. Van links naar rechts illustreert het kunstwerk de belangrijkste scènes van haar leven, als een stripverhaal. Op die manier konden ongeletterde pelgrims het verhaal uit de Bijbel beter begrijpen. Het kunstwerk toont Maria’s geboorte, haar huwelijk, de geboorte van haar zoon Jezus en haar dood.  Het altaarstuk is afkomstig uit Brussel, dat naast Antwerpen en Mechelen internationaal gekend stond als productiecentrum voor retabels.

 

 

Image removed.

Modieuze schoenen

Sinds de negentiende eeuw discussiëren onderzoekers over de datering van het kunstwerk. Kunsthistorici situeren het retabel aan het einde van de vijftiende eeuw. Mijn onderzoek werpt nieuw licht op die problematiek en dateert de kunstschat rond 1525-1535. De kledij en de kapsels van de figuren staan namelijk onder invloed van de Renaissance. De personages dragen schoenen en hoofddeksels die pas vanaf toen in de mode waren.

Zoektocht naar de kunstenaar

Image removed.De echte naam van de beeldhouwer bleef ongekend. Specialisten gebruiken daarom de schuilnaam De Meester van Lombeek, De Meester heeft een specifieke stijl: de figuren zijn gedetailleerd en hebben karaktervolle gelaatsuitdrukkingen. Maar zeven figuren verschillen compleet. Die zeven beeldjes, waaronder de leunende soldaat, zijn gespierder. Ook hun kledij valt beweeglijker. Het resultaat van het feit dat meerdere beeldhouwers uit een atelier het retabel samen maakten? Of zijn deze zeven beeldjes later door een andere kunstenaar of door een ander atelier toegevoegd?

 

 

 

 

Kleurloos kunstwerk

In tegenstelling tot andere altaarstukken uit de zestiende eeuw is het Mariaretabel niet ingekleurd. Onderzoekers zijn het niet eens of dat al dan niet de bedoeling was. Ik vermoed dat restaurateur François Sohest de verflaag in 1848 verwijdert. Hij geeft, zoals vele kunstliefhebbers uit de negentiende eeuw, de voorkeur aan het eikenhout. De restaurateur vervangt ook enkele beelden. Zijn snijwerk is duidelijk stroever dan de rest van het beeldhouwwerk. Bovendien heeft het hout van zijn figuren een andere kleur. In 1982 restaureert het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium in Brussel het retabel voor een tweede maal. Dertien personen werken zo’n 2600 werkuren aan het kunstwerk.

Image removed.

Nieuwe ontdekking

Tot voor kort beweerden kunsthistorici dat het kunstwerk steeds op dezelfde plaats in het hoofdaltaar van de kerk stond. Een pas ontdekte foto toont het retabel niet in het hoofd-, maar in het zijaltaar. Uit mijn archiefonderzoek blijkt dat de pastoor in 1775 een nieuw, barok hoofdaltaar bestelde. Daardoor moest het retabel uitwijken naar een minder belangrijke plaats in de kerk: het linker zijaltaar.

Opmerkelijk: door de nieuwe opstelling waren de schilderingen op de achterzijde van de zijluiken niet meer zichtbaar. De schilderingen kwamen bovendien in contact met de vochtige buitenmuur van de kerk en vervaagden. Vandaag is het gissen naar wat de schilderijen exact voorstellen. Kunsthistorici vermoeden, op basis van wat er over blijft, dat ze de Verschijning van Christus aan zijn moeder of Christus die na zijn dood aan Maria Magdalena verschijnt als thema hebben. Tussen 1908 en 1914 verhuist het retabel opnieuw naar het hoofdaltaar, de pronkplaats van de Lombeekse kerk.

De dief als kunstkenner

In de nacht van 10 op 11 oktober 1913 plundert een dief zes houten beeldjes uit het kunstwerk. Na een intense zoektocht worden de figuren terug gevonden. De politie neemt de beeldjes in beslag op het kantoor van Van Cauwelaert in de Wetstraat in Brussel. De tweede kunstroof, in 1974, wijst in de richting van een kunstkenner. De kenner steelt namelijk enkel de meest elegante en rijkst uitgewerkte stukken uit het retabel. Slechts één van de gestolen figuren, de engel Gabriël, wordt terug gevonden. In 1993 herkent een antiquair het beeldje op de kunstmarkt. Hij koopt het beeldhouwwerk en schenkt het terug aan Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek. De engel is wel ernstig beschadigd: zijn handen en vleugels zijn verdwenen. Tijdens een derde barbaarse diefstal, in de nacht van 22 op 23 januari 1981, worden bijna alle beelden uit het retabel gerukt. De dieven zijn de kerk binnen geslopen via een ingeslagen glasraam in het koor. Maanden later vind de politie tijdens een onderzoek naar andere gestolen kunstwerken de meeste beeldjes toevallig terug. Ditmaal in een Luikse garage.

Onverantwoorde verplaatsing

Het Lombeekse retabel verlaat vier keer de Onze-Lieve-Vrouwekerk om deel uit te maken van een tentoonstelling, in 1888, 1905, 1930 en 1971. Mijn onderzoek publiceert dit overzicht voor het eerst. De kunstschat schittert tweemaal in Brussel, één maal in Antwerpen en één maal in Leuven. De tentoonstelling in Leuven (1971) krijgt kritiek: sommigen vinden het onverantwoord dat een dergelijk kunstwerk van topkwaliteit de verplaatsing van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek naar Leuven maakt.

Historisch vergroeid

Het Mariaretabel van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek is historisch vergroeid met het dorp. De kunstschat maakt deel uit van de identiteit van elke Lombekenaar. Ieder van hen heeft een mening over de datering, de kunstenaar of de inkleuring. Allen herinneren ze zich de ochtend van de barbaarse diefstal in 1981. Elke dag zoeken Lombekenaars naar oplossingen voor de vraagstukken van de Brusselse kunstschat. Mijn thesis, Het Mariaretabel van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek. De bewogen geschiedenis van een laatgotisch topstuk, maakt een reis in de tijd. En vindt antwoorden.

 

Bibliografie

Bronnen

Onuitgegeven bronnen

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Brief van kerkfabriek Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek aan het KIK-IRPA waarin gevraagd wordt om een restauratie (1966).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: L. Maes onderwerpt twee monsters uit het retabel aan een microsonde onderzoek (1983).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: J. Vynckier, dendrochronologisch onderzoek van zeven beeldjes uit het Mariaretabel van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek (1987).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Laatgotiek in Brabant: kultuurhistorisch beeld ten koste van kunstwerk? De Standaard (16/10/1971).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Wereldberoemd retabel geroofd uit de kerk van O.-L.-Vrouw Lombeek. De Standaard (25/01/1981).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Konservator Marijnissen: “De politici beslissen, vakmensen moeten zwijgen”. Het Nieuwsblad (30-31/01/1981).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Brabant, een gegeerd jachtterrein voor kerk- en kunstrovers. Het Nieuwsblad (1/02/1981).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Qui retrouvera le retable? Dernière Heure (2/02/1981).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Alarmsysteem voor vleermuizen. De Standaard (10/02/1981).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Beeldjes van Lombeeks retabel teruggevonden. De Standaard (28/04/1981).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Le retable de Lombeek Sainte-Catherina retrouvé à Liège par la B.S.R. Dernière Heure (28/04/1981).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Le retable de Lombeek N.D. au Cinquantenaire. Dernière Heure (29/04/1981).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Beeldjes uit Lombeek zitten veilig in restaurateurshanden. Leuvenaar (29/04/1981).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Lombeekse beeldjes bij restaurateurs. De Standaard (29/04/1981).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Geboorte in heropbouw. De Standaard (24-26/12/1982).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: On voudrait compléter le retable de Lombeek. Dernière Heure (13/04/1982).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Wie deed wat aan Lombeeks retabel? De Standaard (20/06/1983).

Brussel, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA), Dossier 2L/31 1981:02325: Mariaretabel terug in kerk van Lombeek. De Standaard (7/07/1983).

Den Haag, Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis (RKD), Archief Herman De Smedt, Map Lombeek: Fotomateriaal Mariaretabel van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek.

Den Haag, Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis (RKD), Archief Herman De Smedt, Map Lombeek: Bibliografie Mariaretabel van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek.

Den Haag, Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis (RKD), Archief Herman De Smedt, Map Lombeek: Krantenartikels over diefstal Mariaretabel van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek (1969/1981).

Den Haag, Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis (RKD), Archief Herman De Smedt, Map Lombeek: Mariaretabel van O.L.V.-Lombeek kende bewogen geschiedenis. “Profeetjes” reeds tweemaal verdwenen en terug opgedoken. Gazet van Antwerpen (19/09/1969).

Den Haag, Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis (RKD), Archief Herman De Smedt, Map Lombeek: Notities H. De Smedt over Mariaretabel van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek.

Leuven, Illuminare – Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst (KU Leuven), Archief Hans Nieuwdorp, AN 2: Krantenartikels over diefstal Mariaretabel van Onze-Lieve-Vrouw- Lombeek (1981).

Leuven, Illuminare – Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst (KU Leuven), Archief Hans Nieuwdorp, AN 2: Artikel over herontdekking beeldjes uit het retabel van Boussu-Lez-Mons. De Antiquair (december 1976).

Leuven, Illuminare – Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst (KU Leuven), Archief Hans Nieuwdorp, AN 21: Bibliografie-fiche retabel van Boussu-Lez-Mons.

Leuven, Illuminare – Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst (KU Leuven), Archief Hans Nieuwdorp, AN 21: Bibliografie-fiche retabel van Bonn.

Leuven, Illuminare – Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst (KU Leuven), Archief Hans Nieuwdorp, AN 21: Bibliografie-fiche retabel van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek.

Leuven, Illuminare – Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst (KU Leuven), Archief Hans Nieuwdorp, AN 21: Bibliografie-fiche retabel van Saluzzo.

Leuven, Illuminare – Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst (KU Leuven), Archief Hans Nieuwdorp, AN 8: Fotomateriaal retabels van Viller-La-Ville.

Leuven, Rijksarchief Leuven, inv. 607: Inventaris Parochiearchief Onze-Lieve-Vrouw- Lombeek.

Leuven, Rijksarchief Leuven, inv. 607 – I.1: Register met de inventaris van de documenten bewaard op de pastorie; verscheiden afschriften in extenso; inventaris van de ornamenten (1822, 1838); lijst van pastoriegoederen en jaargetijden; achteraan lijst van offeranden ter ere van Onze-Lieve-Vrouw en de H. Hubertus, Lichtmis 1736-1747 (1305-1880).

Leuven, Rijksarchief Leuven, inv. 607 – IV.48: Betalingsopdracht ten voordele van meester- koopwerker Judocus Stevens voor twee kanderlaars op het O.L.Vrouwaltaar (1/08/1712).

Leuven, Rijksarchief Leuven, inv. 607 – IV.50: Betalingsopdrachten voor stenen en arbeid aan de kerk (1713).

Leuven, Rijksarchief Leuven, inv. 607 – IV. 62: Uitreksel uit het register van de kerkfabriek betreffende de eenstemmige goedkeurig voor het plaatsen van twee nieuwe biechtstoelen en het herstellen van het “hout- en loofwerk” der kerk (1876).

Leuven, Stadsarchief Leuven – Samen Actief voor het Leuvens Stadsarchief VZW, Archief Edward Van Even, 70A, 70B, 71, Varia VII – 19, 20, 21, 22, 23.

Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, Parochiearchief Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, zonder signatuur: Kerkfabriek betaalt Duray en Maes voor het maken van een barokaltaar (31/08/1775).

Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, Parochiearchief Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, zonder signatuur: Kerkfabriek beslist om het retabel opnieuw naar het hoogkoor over te brengen (5/01/1896).

Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, Parochiearchief Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, zonder signatuur: Bespreking dat de onderdelen van het voormalige hoofdaltaar verkocht mogen worden (20/04/1913).

Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, Parochiearchief Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, zonder signatuur: vermelding van brief verzonden naar koning Leopold I (31/07/1846).

Werken

Monografieën

Andersson, Aron. Medieval wooden sculpture in Sweden. vol 3, Late Medieval Sculpture. Stockholm: Almqvisit and Wiksell international, 1979.

Berasain, Salvarredi Ion. Het retabel van de Kroning van Maria. Kerk van Maria- Tenhemelopneming te Errentera. Brussel: Le Livre Timperman, 2013.

Buyle Marjan en Christine Vanthillo. Vlaamse en Brabantse retabels in Belgische monumenten. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten en landschappen, 2000.

Buyle, Marjan. “Schitterende Kijkkasten van de Middeleeuwse beeldenwereld.” In Vlaamse en Brabantse retabels in Belgische monumenten, uitg. door Marjan Buyle en Christine Vanthillo, 9-19. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten en landschappen, 2000.

Debaene, Marjan. Brusselse gebeeldhouwde houten retabels uit het tweede derde van de vijftiende eeuw (ca. 1430-1470). Leuven: Katholieke Universiteit Leuven, ongepubl. masterthesis, 2001.

De Boodt, Ria. “Productiecentra en arbeidsorganisatie.” In Vlaamse en Brabantse retabels in Belgische monumenten, uitg. door Marjan Buyle en Christine Vanthillo, 19-33. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten en landschappen, 2000.

De Boodt, Ria. Retabelkasten, ornamentiek en beeldsnijwerk. Onderzoek naar de mate van formele standaardisatie in de Antwerpse retabelproductie van de zestiende eeuw. Brussel: Vrije Universiteit Brussel, lic.verh., 2004-2005.

De Boodt, Ria. “Catalogue des retables bruxellois.” In Miroirs du sacré: les retables sculptés à Bruxelles XVe-XVIe siècles: production, formes et usages, uitg. door Brigitte D’Hainaut- Zveny, 182-184. Brussel: CFC, 2005.

De Boodt, Ria, Ulrich Schäfer en Johan Geleyns. Vlaamse retabels: een internationale reis langs laatmiddeleeuws beeldsnijwerk. Leuven: Davidsfonds, 2007.

de Borchgrave d’Altena, Joseph. De Brabantsche retabels 1450-1550. Brussel: Kunstkringuitgaven, 1942.

de Borchgrave d’Altena, Joseph. Les retables brabançons, conservés en Suède. Brussel: Lesigne, 1948.

De Jonge, Krista. “Style and Manner in Early Modern Netherlandish Architecture (1450- 1600). Contemporary Sources and Historiographical Tradition.” In Stil als Bedeutung in der Nordalpinen Renaissance.Wiederentdeckung einer methodischen Nachbarschaft, uitg. door Stephan Hoppe, Matthias Müller en Norbert Nussbaum, 102-123. Regensburg: Schnell & Steiner, 2007.

De Jonge, Krista en Konrad A. Ottenheym. Unity and discontinuity: architectural relationships between the southern and northern low countries, 1530-1700. Turnhout: Brepols, 2007.

De Maegd, Christiane. Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in België: architectuur. 2n: Vlaams Brabant, Halle-Vilvoorde. Gent: Snoeck-Decaju, 1975.

Derveaux-Van Ussel, Ghislaine. Houten retabels. Brussel: Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, 1977.

De Smedt, Herman. De Antwerpse gebeeldhouwde retabels van 1470 – 1540. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven, lic.verh., 1954.

De Smedt, Herman. “Merktekens op enkele Antwerpse retabels.” In Merken opmerken: merk- en meestertekens op kunstwerken in de Zuidelijke Nederlanden en het Prinsbisdom Luik: typologie en methode, uitg. door Christine Van Vlierden en Maurits Smeyers, 145-185. Leuven: Peeters, 1990.

Destrée, Joseph. “Le retable de Lombeek-Notre-Dame.” In Société de l’art ancien en Belgique. Orfèvrerie, dinanderie, ferronerie, tissus, broderies, miniatures, ivoires, mobilier en céramique, uitg. door. J. Helbig. Brugge: Van de Vyvere-Petyt, 1892.

D’Hainaut-Zveny, Brigitte. Miroirs du sacré: les retables sculptés à Bruxelles XVe-XVIe siècles: production, formes et usages. Brussel: CFC, 2005.

Duverger, Jozef. Brussel als kunstcentrum in de XIVe en de XVe eeuw. Antwerpen: De Sikkel, 1935.

Eckstein, Dieter. “Wood science and art history – interdisciplinary research illustrated from a dendrochonological point of view.” In Constructing wooden images: proceedings of the symposium on the organisation of labour and working practices of late Gothic carved altarpieces in the Low Countries, uitg. door Carl Van de Velde. Brussel: VUB press, 2005.

Fossion, Brigitte. “Retabel van Claudio Villa en Gentina Solaro.” In Brusselse gids van retabels uit de Zuidelijke Nederlanden (15de-16de eeuw): omgeving van Brussel, uitg. door Catheline Périer-D’Ieteren en Nicole Gesché-Koning, 48-53. Brussel: Tempora, 2000.

Gijselings, Bert. Het Stefanusretabel in de St.-Bartholomeuskerk van Korbeek-Dijle (1522). Bijdrage tot de studie van Brabantse laatgotische retabels. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven, lic.verh., 2004 – 2005.

Guillot de Suduiraut, Sophie. Sculptures brabançonnes du Musée du Louvre: Bruxelles, Malines, Anvers XVe-XVIe siècles. Parijs: Réunion des Musées Nationaux, 2001.

Guillot de Suduiraut, Sophie. “Le retable de Skepptuna. Contribution à l’étude des retables bruxellois conservés en Suède.” In Retables brabançons des XVe et XVIe siècles. Parijs: Louvre, 2002.

Jacobs, Lynn F. Early Netherlandish carved altarpieces, 1380 – 1550. Medieval tastes and mass marketing. Cambridge: University Press, 1998.

Jacobs, Lynn F. “Fabrication et modes de productions.” In Miroirs du sacré: les retables sculptés à Bruxelles XVe-XVIe siècles: production, formes et usages, uitg. door Brigitte D’Hainaut- Zveny. Brussel: CFC, 2005.

Kavaler, Ethan Matt. “On vegetal Imagery in Renaissance-Gothic.” In Le gothique de la Renaissance (De Architectura), uitg. door M. Chatenet, K. De Jonge, E. M. Kavaler en N. Nussbaum, 297-312. Parijs: Picard, 2011.

Lefftz, M. “Contribution à l'étude de la petite statuaire de l'église de Brou: entre France et anciens Pays-Bas.” In Les échanges artistiques entre les anciens Pays-Bas et la France, 1482-1814, uitg. door G. Maes en J. Blanc, 91-102. Turnhout: Brepols, 2008.

Mercier, Emmanuelle. Study and treatment of a unique example of partial polychromy in the Low Countries: the altarpiece from the Church of Saint-Denis in Liège, 17e conférence triennale de l’ICOM-CC. Melbourne: 2014.

Périer-D’Ieteren Catheline en Nicole Gesché-Koning. Brusselse gids van retabels uit de Zuidelijke Nederlanden (15de-16de eeuw): omgeving van Brussel. Brussel: Tempora, 2000.

Périer-D’Ieteren, Catheline. “Inleiding.” In Brusselse gids van retabels uit de Zuidelijke Nederlanden (15de-16de eeuw): omgeving van Brussel, uitg. door Catheline Périer-D’Ieteren en Nicole Gesché-Koning, 5-9. Brussel: Tempora, 2000.

Périer-D’Ieteren, Catheline. “Brabantse gebeeldhouwde retabels met beschilderde luiken.” In Het retabel van de Kroning van Maria. Kerk van Maria-Tenhemelopneming te Errentera, uitg. door Salvarredi Ion Berasain, 19-29. Brussel: Le livre Timperman, 2013.

Rousseau, Henry. Notes pour servir à l’histoire de la sculpture en Belgique: les retables. Brussel: Baertsoen, 1896.

Route van gebeeldhouwde retabels met beschilderde luiken in de Zuidelijke Nederlanden (15de en 16de eeuw: Europa en de uitstraling der Brabantse ambachten). Brussel: Ministère de la Communauté française Raad van Europa, 2000.

Ruwest, Valerie, A. Wielick en V. Maenhout. Het Mariaretabel van de OLV Basiliek van Tongeren. Tongeren: Uitgave Basiliek Tongeren, 1984.

Schäfer, Ulrich. “Is it possible to describe the personal style of an Antwerp carver?” In

Constructing wooden images: proceedings of the symposium on the organisation of labour and working practices of late Gothic carved altarpieces in the Low Countries, uitg. door Carl Van de Velde, 27-51. Brussel: VUB press, 2005.

Serck-Dewaide Myriam en Dephine Steyaert. “Lombeek: Onze-Lieve-Vrouwkerk. Retabel met het leven van de H. Maagd.” In Brusselse gids van retabels uit de Zuidelijke Nederlanden (15de en 16de eeuw): omgeving van Brussel, uitg. door Catheline Périer-D’Ieteren en Nicole Gesché- Koning, 134-141. Brussel: Tempora, 2000.

Serck-Dewaide, Myriam. “Materialen, technieken en polychromie.” In Vlaamse en Brabantse retabels in Belgische monumenten, uitg. door Marjan Buyle en Christine Vanthillo, 87-105. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten en landschappen, 2000.

Serck-Dewaide, Myriam. “Onderzoek, conservering en restauratie.” In Vlaamse en Brabantse retabels in Belgische monumenten, uitg. door Marjan Buyle en Christine Vanthillo, 105-116. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten en landschappen, 2000.

Serck-Dewaide, Myriam. “Retables non polychromés ou retables décapés?” In Retables brabançons des XVe et XVIe siècles, 39-80. Parijs: Louvre, 2002.

Serck-Dewaide, Myriam. “Matériaux et techniques.” In Miroirs du sacré: les retables sculptés à Bruxelles XVe-XVIe siècles: production, formes et usages, 55-62. Brussel: CFC, 2005.

Smets, Leon. “Polychromie.” In Laat-gotische beeldhouwkunst in de Bourgondische Nederlanden, uitg. door John Steyaert, 31-35. Gent: Ludion, 1994.

Smeyers, Maurits. “Voorwoord.” In Merken opmerken: merk- en meestertekens op kunstwerken in de Zuidelijke Nederlanden en het Prinsbisdom Luik: typologie en methode, uitg. door Christine Van Vlierden en Maurits Smeyers, VII-1. Leuven: Peeters, 1990.

Steyaert, Delphine en Catheline Périer-D’Ieteren. “Het retabel van Saluzzo.” In Brusselse gids van retabels uit de Zuidelijke Nederlanden (15de-16de eeuw): omgeving van Brussel, uitg. door Catheline Périer-D’Ieteren en Nicole Gesché-Koning, 12-19. Brussel: Tempora, 2000.

Steyaert, Delphine en Catheline Périer-D’Ieteren. “Mariaretabel Museum van de stad Brussel.” In Brusselse gids van retabels uit de Zuidelijke Nederlanden (15de-16de eeuw): omgeving van Brussel, uitg. door Catheline Périer-D’Ieteren en Nicole Gesché-Koning, 20- 25. Brussel: Tempora, 2000.

Steyaert, Delphine en Emmanuelle Mercier. “Villers la Ville: visitatiekerk, Mariaretabel.” In

Brusselse gids van retabels uit de Zuidelijke Nederlanden (15de-16de eeuw): omgeving van Brussel, uitg. door Catheline Périer-D’Ieteren en Nicole Gesché-Koning, 150-155. Brussel: Tempora, 2000.

Vandamme, Erik. De polychromie van gotische houtsculptuur in de Zuidelijke Nederlanden. Leuven: Katholieke Universteit Leuven, lic.verh., 1978.

Vandamme, Erik. De polychromie van gotische houtsculptuur in de Zuidelijke Nederlanden: materialen en technieken. Brussel: Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, Klasse der Schone Kunsten, 1982.

Van der Stock, Jan. “Antwerps beeldhouwwerk: over de praktijk van het merkteken.” In

Merken opmerken: merk- en meestertekens op kunstwerken in de Zuidelijke Nederlanden en het Prinsbisdom Luik: typologie en methode, uitg. door Christine Van Vlierden en Maurits Smeyers, 127-145. Leuven: Peeters, 1990.

Van der Stock, Jan. Beeld in veelvoud te Antwerpen (15de eeuw– 1585). Produktie – controle – consumptie. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven, lic.verh., 1995.

Van de Velde, Carl. Constructing wooden images: proceedings of the symposium on the organisation of labour and working practices of late Gothic carved altarpieces in the Low Countries. Brussel: VUB press, 2005.

Van Laarhoven, Jan. De beeldtaal van de christelijke kunst. Geschiedenis van de iconografie. Nijmegem/Amsterdam: SUN, 2011.

Van Ostaeyen, Mieke. Het retabel van Saluzzo (ca. 1500-1510) uit het Broodhuis te Brussel: “een iconografisch enigma.” Leuven: Katholieke Universiteit Leuven, lic.verh., 2007.

Van Thienen, F. Beeldhouwkunst uit de Late Middeleeuwen in de Nederlanden. Amsterdam: Nederlandse stichting openbaar kunstbezit, 1966.

Vanthillo, Christine. “Iconografie.” In Vlaamse en Brabantse retabels in Belgische monumenten, uitg. door Marjan Buyle en Christine Vanthillo, 53-63. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Monumenten en landschappen, 2000.

Van Vlierden, Christine en Maurits Smeyers. Merken opmerken: merk- en meestertekens op kunstwerken in de Zuidelijke Nederlanden en het Prinsbisdom Luik: typologie en methode. Leuven: Peeters, 1990.

Vlaamse en Brabantse retabels van de late Middeleeuwen. Brussel: Maison d’à coté, 2003. Wauters, Alphonse. Histoires des environs de Bruxelles. Ch. Auwera: 1855.

Woods, Kim. “Centres of Excellence.” In Constructing wooden images: proceedings of the symposium on the organisation of labour and working practices of late Gothic carved altarpieces in the Low Countries, uitg. door Carl Van de Velde, 51-75. Brussel: VUB press, 2005.

Artikels in wetenschappelijke tijdschriften

Crooy, F. “Le retable de Lombeek-Notre-Dame.” Bulletin du Touring Club de Belgique 34 (1936).

De Maisières, Thibaut. “L'église de Lombeek-N.-D. au XVIIIe siècle.” Bulletin de la Société Royale d’Archéologie de Bruxelles 1 (1929): 7-8.

De Mol, A. “Het altaarstuk van Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek.” Brabant. Tweemaandelijks tijdschrift der Toeristische Federatie 12 (1963): 46.

De Naeyer, A. “Het retabel van O.L.Vr. Lombeek.” Brabant. Tweemaandelijks tijdschrift der Toeristische Federatie 6 (1966): 22-30.

De Naeyer, A. “De Kerk en het Retabel van O.L.V.-Lombeek.” Brabant. Tweemaandelijks tijdschrift der Toeristische Federatie 5 (1969): 50-56.

Derveaux-Van Ussel, Ghislaine, Hans Nieuwdorp en Jan Karel Steppe. “Retabels.” Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen 17 (1979): 35.

De Zutter, Elodie, Jeroen Reyniers en Hilke Arijs. “Een verleden vol toekomst... Conserveren en valoriseren door digitalisering.” Science Connenction 45 (2014): 36-40.

De Zutter, Elodie, Jeroen Reyniers en Hilke Arijs. “Here Comes the Sun. Digital Springtime for a Collection in Hibernation.” Depth of Field 6, 1 (2015).

Ewing, Dan. “Marketing Art in Antwerp, 1460-1560: Our Lady’s Pand.” Art Bulletin 74, 4 (1990): 558-584.

Hedicke, Robert. “Der Meister des Lombeeker Altars.” Repertorium für Kunstwissenschaft 30, 1 (1907): 244 – 357.

Jacobs, Lynn F. “The Marketing and Standardization of South Netherlandish Carved Altarpieces: Limits on the Role of the Patron.” The Art Bulletin 71, 2 (1989): 208-229.

Jacobs, Lynn F. “The Inverted "T"-Shape in Early Netherlandish Altarpieces: Studies in the Relation between Painting and Sculpture.” Zeitschrift für Kunstgeschichte 54, 1 (1991): 33- 65.

Jansen, A. “De Meester van het retabel van Lombeek.” Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen 16 (1967): 16.

Kavaler, Ethan Matt. “Renaissance Gothic in the Netherlands: The Use of Ornament.” The Art Bulletin 82, 2 (2000): 226-251.

L., P. “De kerk van O.L.Vr. Lombeek.” Eigen Schoon. West-Brabantsch Tijdschrift voor Geschiedenis, Oudheidkunde, Folklore en Taalkunde 1 (1914): 87-92.

Rousseau, J. “Le prétendu vol du retable de Lombeek.” Bulletin royaux du Cinquantenaire 12 (1913): 73-74.

Shapley, John. “The Antwerp Exhibition of Old Flemish Art.” Parnassus 2, 7 (1930): 6-8.

Van Damme, Erik. “Gestoffeerd of niet? Enkele bedenkingen over onbeschilderde gotische houtsculpturen in de Zuidelijke Nederlanden.” Jaarboek Koninklijk Museum voor Schone Kunsten (1985): 7-17.

Van Even, Edward. “Maître Jean Borman, le grand sculpteur belge de la fin du XVe siècle.” Bulletin des Commissions Royales d’Art et d’Archéologie 23 (1884): 397-426.

V ercruysse, J. “Mariaverering te O.L.V . Lombeek.” Eigen Schoon en De Brabander . Maandschrift van het Geschied- en Oudheidkundig Genootschap van Vlaams-Brabant 1-2 (1965): 429-433.

Woods, Kim. “Five Netherlandish carved Altar Pieces in England and the Brussels School of Carving.” The Burlington Magazine 138, 1125 (1996): 788-800.

Catalogi

Tentoonstellingscatalogi

Asaert, Gustaaf. “Antwerpse retabels – economische aspecten.” In Antwerpse retabels in de 15de en 16de eeuw. uitg. door Hans Nieuwdorp, 17-22. tent.cat., Antwerpen, Museum voor Religieuze Kunst. Antwerpen: vzw Museum voor Religieuze Kunst Antwerpen, 1993.

Belkin, Kristin Loshe en Nico Van Hout. ExtravagAnt!: a forgotten chapter of Antwerp painting 1500 – 1530. tent.cat., Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten. Antwerpen: Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, 2005.

Born, Annick. “Antwerp Mannerism: a fashionable style?” In ExtravagAnt!: a forgotten chapter of Antwerp painting 1500 – 1530. uitg. door Kristin Loshe Belkin en Nico Van Hout, 10-17. tent.cat., Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten. Antwerpen: Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, 2005.

De Madonna in de Kunst. tent.cat. Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten. Antwerpen: Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, 1954.

Dervaux-Van Ussel, Ghislaine. Aspecten van de Laatgotiek in Brabant. tent.cat., Leuven, Stedelijk Museum. Leuven: Imprimerie Orientaliste, 1971.

De Smedt, Herman. “Retabeltje met Aanbidding der Wijzen.” In Aspecten van de Laatgotiek in Brabant. uitg. door Ghislaine Dervaux-Van Ussel, 367-372. tent.cat., Leuven, Stedelijk Museum. Leuven: Imprimerie Orientaliste, 1971.

De Smedt, Herman. “De Antwerpse retabels en hun iconografie: een overzicht van onderwerpen en veranderingen.” In Antwerpse retabels in de 15de en 16de eeuw. uitg. door Hans Nieuwdorp, 23-46. tent.cat., Antwerpen, Museum voor Religieuze Kunst. Antwerpen: vzw Museum voor Religieuze Kunst Antwerpen, 1993.

Destrée, Joseph. Exposition d’Art Ancien Bruxellois. Cercle Artistique et Littéraire de Bruxelles (Waux-Hall). tent.cat., Brussel, Librairie Nationale d’Art en d’Histoire. Brussel: G. Van Oest, 1905.

Konowitz, Ellen. “Jan Gossaert - A Standing soldier / A Walking soldier.” In ExtravagAnt!: a forgotten chapter of Antwerp painting 1500 – 1530. uitg. door Kristin Loshe Belkin en Nico Van Hout, 46-47. tent.cat., Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten. Antwerpen: Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, 2005.

Madou, Mireille. “Het gebeeldhouwde retabel: een open venster op de laat-middeleeuwse leefwereld?” In Antwerpse retabels in de 15de en 16de eeuw, uitg. door Hans Nieuwdorp, 9-17. tent.cat., Antwerpen, Museum voor Religieuze Kunst. Antwerpen: vzw Museum voor Religieuze Kunst Antwerpen, 1993.

Nieuwdorp, Hans. Antwerpse retabels. 15de-16de eeuw. tent.cat., Antwerpen, Museum voor Religieuze Kunst. Antwerpen: Museum voor Religieuze Kunst Antwerpen, 1993.

Nieuwdorp, Hans. “De oorspronkelijke betekenis en interpretatie van de keurmerken op Brabantse retabels en beeldsnijwerk (15de en begin 16de eeuw)?” In Het laatgotische beeldsnijcentrum Leuven, uitg. door Roos Van Hove. tent.cat., Leuven, Stedelijk Museum. Leuven: Stedelijk Museum, 1979.

Reusen, Edmond Henri Joseph. Exposition rétrospective d'art industriel, organisée par le gouvernement sous le haut patronage de sa majesté le roi des Belges. tent.cat. Brussel, Ministére de l’agriculture, de l’industrie et des travaux publics. Brussel: Weissenbruch, 1888.

Serck-Dewaide, Myriam. “Les retables anversois sous le regard des restaurateurs.” In Antwerpse retabels in de 15de en 16de eeuw. uitg. door Hans Nieuwdorp, 114-128. tent.cat., Antwerpen, Museum voor Relgieuze Kunst. Antwerpen: vzw Museum voor Religieuze Kunst Antwerpen, 1993.

Serck-Dewaide, Myriam. “Examen et restauration de huit retables anversois.” In Antwerpse retabels in de 15de en 16de eeuw, uitg. door Hans Nieuwdorp, 129-141. tent.cat., Antwerpen, Museum voor Religieze Kunst. Antwerpen: vzw Museum voor Religieuze Kunst Antwerpen, 1993.

Van Damme, Erik. “De polychromie van houtsculptuur: cultuurhistorische achtergronden.” In Antwerpse retabels in de 15de en 16de eeuw, uitg. door Hans Nieuwdorp, 165-170. tent.cat., Antwerpen, Museum voor Religieuze Kunst. Antwerpen: vzw Museum voor Religieuze Kunst Antwerpen, 1993.

Van Damme, Jan. “Omtrent het aandeel van de Antwerpse schrijnwerkers in de retabelproductie.” In Antwerpse retabels in de 15de en 16de eeuw, uitg. door Hans Nieuwdorp, 48-56. tent.cat., Antwerpen: Museum voor Religieuze Kunst. Antwerpen: vzw Museum voor Religieuze Kunst Antwerpen, 1993.

Van der Stock, Jan. “De organisatie van het beeldsnijders- en schildersatelier te Antwerpen. Documenten 1580-1530.” In Antwerpse retabels in de 15de en 16de eeuw, uitg. door Hans Nieuwdorp, 47-52. tent.cat., Antwerpen: Museum voor Religieuze Kunst. Antwerpen: vzw Museum voor Religieuze Kunst Antwerpen, 1993.

Van Hove, Roos. Het laatgotische beeldsnijcentrum Leuven. tent.cat., Leuven, Stedelijk Museum. Leuven: Stedelijk Museum, 1979.

Wereldtentoonstelling voor Koloniën, Zeevaart en Oud-Vlaamsche Kunst. Afdeeling der Oud- Vlaamsche Kunst. tent.cat., Antwerpen. Antwerpen: Impr. Samyn, 1930.

Internetadressen

Hurx, Merlijn. Architect en aannemer. De opkomst van de bouwmarkt in de Nederlanden 1350- 1530. Nijmegen: Vantilt, 2012. Laatste toegang 1 april 2015, http://bulletin.knob.nl/article/view/151.

Marijnissen, R.H. “Wordt het openbaar kunstbezit in België beschermd?” Ons Erfdeel 27: 211- 217. Laatste toegang 13 maart 2015, http://dbnl.org/tekst/_ons003198401_01/_ons003198401_01_0049.php.

Mortier, Karel. De verdwenen rechters. Analyse van een kunstroof. Gent: Academia Press, 2005. Laatste toegang 13 maart 2015,http://books.google.be/books?id=THmLXbL97BMC&pg=PA334&lpg=PA334&dq=onz e +lieve+vrouw+retabel+lombeek&source=bl&ots=A5TPwNpYnS&sig=hRpIxqBFNTg048Pj Dn7ORE0dvFQ&hl=nl&sa=X&ei=p2rfU5yLEseG4gTT- oCwAQ&ved=0CGYQ6AEwCQ#v=onepage&q=onze%20lieve%20vrouw%20retabel%20lo mbeek&f=false.

Supernaut. Laatste toegang 15 maart 2016. https://supernaut.info/2015/06/jubelparkmuseum-musee-du-cinquantenaire

Van Even, Edward. “Een woord over het spitsboogstijl-altaar der kerk van Onze-Lieve- Vrouw – Lombeek (Brabant).” Dietsche Warande 9 (1896): z.p.. Laatste toegang 25 februari 2015, http://www.dbnl.org/.3.

Niet-wetenschappelijke werken

Cuyvers, John. Onze-Lieve-Vrouw van Wuustwezel. 1991.
Provincie Vlaams-Brabant. De Onze-Lieve-Vrouwekerk te Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek. 2006.

Van Schepdael, Yves. Het retabel terug van zijaltaar naar hoofdaltaar. Kerk en Leven: Onze-Lieve-Vrouw-Lombeek, z.d.

Universiteit of Hogeschool
KULeuven Master in de Kunstwetenschappen
Publicatiejaar
2016
Promotor(en)
Prof. Dr. Jan Van der Stock
Kernwoorden
@HannahNCDeMoor
Share this on: