Attitudes van verpleegkundigen bij palliatieve sedatie en euthanasie

Valérie D'Haese
Persbericht

palliatieve sedatie en euthanasie

Palliatieve sedatie en euthanasie

Palliatieve sedatie en euthanasie zijn begrippen die de laatste jaren meer en meer vermeld worden, zowel in de media als in het dagelijkse leven. Met mijn bachelorproef zou ik graag deze onderwerpen wat meer willen verduidelijken.

Palliatieve sedatie

Volgens de Federatie Palliatieve zorg Vlaanderen vzw (2012) is palliatieve sedatie ‘het toedienen van sedativa in doseringen en combinaties die vereist zijn om het bewustzijn van een terminale patiënt zoveel te verlagen als nodig om één of meerdere refractaire symptomen op een adequate wijze te controleren’.

Het gaat enerzijds om het doelbewust en opzettelijk verlagen van het bewustzijn, dat gebeurt door middel van een of meerdere verdovende middelen (sedativa), en anderzijds is het een handeling die plaatsvindt op het einde van het leven bij terminale patiënten. Het is een vorm van normaal, doelbewust medisch handelen dat niet levensbeëindigend werkt.

De prevalentie neemt de laatste jaren steeds meer en meer toe. Er wordt vaker palliatieve sedatie uitgevoerd, dan euthanasie.

Refractaire symptomen

Palliatieve sedatie mag enkel toegepast worden indien er één of meerdere refractaire symptomen aanwezig zijn. Refractaire symptomen kunnen niet adequaat door een gewone of conventionele behandeling behandeld worden, zonder het bewustzijn te verlagen.

Soorten refractaire symptomen
Er zijn fysieke symptomen bv. oncontroleerbare pijn, psychische symptomen bv. angst en existentiële symptomen. Existentiële symptomen bestaan vaak uit vragen naar de zin van het leven.

Soorten sedatie
Er zijn verschillende soorten sedatie, nl lichte, diepe, intermittente en continue sedatie.
Lichte sedatie of oppervlakkige sedatie, de patiënt is wakker, maar het niveau van bewustzijn is verlaagd. Bij diepe sedatie wordt er medicatie toegediend tot bewusteloosheid wordt bereikt. Intermittente of tijdelijke sedatie is een vorm waarbij de sedatie of verdoving tijdelijk is. De patiënt wordt dan na een bepaalde periode terug wakker gemaakt.
Bij continue sedatie wordt de patiënt niet meer wakker gemaakt en is de duur van de verdoving continu.

Euthanasie

Volgens de wetgeving is euthanasie het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een ander dan de betrokkene, op diens verzoek. Van euthanasie is pas sprake indien er een aantal elementen aanwezig zijn. Zo moet het een handeling zijn die actief wordt uitgevoerd, de handeling wordt door een derde gesteld en niet door de betrokkene zelf. De handeling moet opzettelijk zijn en de betrokkene dient te overlijden. Alsook dient de betrokkene om deze handeling verzocht te hebben.

De uitgebreide wetgeving omtrent euthanasie vindt u terug in de originele scriptie.

Attitudes van verpleegkundigen

De attitudes worden beïnvloed door verschillende factoren, bv. leeftijd, ervaring, geslacht, geloof etc.

Wat betreft de attitudes van de verpleegkundigen t.o.v. palliatieve sedatie en euthanasie, zijn er verschillende aspecten die de attitudes beïnvloeden. Zo is er een verschil op basis van nationaliteit en vinden Vlaamse verpleegkundigen euthanasie niet menselijker dan palliatieve sedatie. Er is een verschil op basis van religie en op basis van het geslacht. Vrouwelijke en gelovige verpleegkundigen geven aan minder in staat te zijn om medicatie toe te dienen, bij palliatieve sedatie en euthanasie. Ook de plaats van tewerkstelling beïnvloedt de attitudes. Zo gaan verpleegkundigen tewerkgesteld in een verzorgingstehuis minder akkoord met de toediening van euthanasie. Een multidisciplinaire benadering blijkt van belang te zijn. Met betrekking tot de diepte van de sedatie, zijn verpleegkundigen bezorgd over de juiste of ideale diepte. Ervaring en opleiding zijn zowel bij palliatieve sedatie als bij euthanasie belangrijk. Algemeen stonden verpleegkundigen met meer jaren werkervaring, en specifiek met palliatieve sedatie en euthanasie, meer open voor de betrokkenheid en de toediening van medicatie bij palliatieve sedatie en euthanasie. Ook zijn hoger opgeleide verpleegkundigen, bijvoorbeeld met een bachelor of master diploma, vaker voorbereid om medicatie toe te dienen, in vergelijking met verpleegkundigen met een basis diploma.

Om de terughoudendheid van de zorgverleners, voornamelijk van de verpleegkundigen, te verkleinen, zou er meer gecommuniceerd moeten worden met andere disciplines, bijvoorbeeld met een arts en andere verpleegkundigen. Beide onderwerpen zijn een multidisciplinair onderwerp dat in groep besproken moet worden. In het team is het belangrijk dat iedereen elkaar steunt en terecht kan bij elkaar.

Bibliografie
  1. Abarshi, E A., Papavasiliou, E S., Preston, N., Brown, J. & Payne, S. (2014). The complexity of nurses’ attitudes and practice of sedation at the end of life: A systematic literature review. Journal of pain and symptom management, 47(5), 915 – 925e11.
  2. Anquinet, L., Raus, K., Sterckx, S., Smets, T., Deliens, L., & Rietjens, J. (2013). Similarities and differences between continous sedation until death and euthanasia - professional caregivers' attitudes and experiences: A focus group study. Palliative Medicine, 27(6), 553-561.
  3. Arevalo, J., Rietjens, J., Swartt, S., Perez, R., & Van der Heide, A. (2012). Day-to-day care in palliative sedation: Survey of nurses' experiences with decision-making and performance. International Journal of Nursing Studies 50(5), 613-621.
  4. Blanker, M., Koerhuis-Roessink, M., Swart, S., Zuurmond, W., Perez, R., & Rietjens, J. (2012). Pressure during decision making of continuous sedation in end-of-life situations in Dutch general practice. BioMed Central, 13(68), 1 – 7.
  5. Borgsteede, S. D., Rhodius, C., De Smet, P. A., Pasman, W., Onwuteaka-Philipsen, B. D., & Rurup, M. L. (2011). The use of opioids at the end of life: knowledge level of pharmacists and cooperation with physicians. european journal of clinical pharmacology 67, 79-89.
  6. Broeckaert. (2009). Medisch begeleid sterven. Een begrippenkader, herdruk (brochure). Wemmel: Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen.
  7. Broeckaert, B., Mullie, A., Desmet, M., Declerck, D., & Van den Berghe, P. (2012). Palliatieve sedatie: Richtlijn, Versie: 2.0. Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen VZW.
  8. Bruntink, R. (2007). Artsen creatief met middelen. Pallium, 09:111-112. 
  9. Burki, T K. (2015). Increasing prevalence of euthanasia in Belgium. The lancet oncology, 16(5), e200.
  10. Cherny, N., & Radbruch, L. (2009). The Board of the european association for Palliative care, european association for Palliative care (eaPc) recommended Framework for the Use of sedation in Palliative care. Palliative Medicine 23 (7), 581-593.
  11. Claessens, P., Menten, J., Schotsmans, P., & Broeckaert, B. (2011). Palliative Sedation: Not Slow Euthanasia. A prospective, Logitudinal Study of Sedation in Flemish Palliative Care Units. Journal of Pain and Symptom Management 41, 14-24
  12. Claessens, P., Menten, J., Schotsmans, P., & Broeckaert, B. (2008). Palliative Sedation a Review of the Research Literature. Journal of pain and symptom management 36, 310-333.
  13. Cohen, J., Van Wesemael, Y. Smets, T., Bilsen, J. & Deliens, L. (2012). Cultural differences affecting euthanasia practice in Belgium: one law but different attitudes and practices in Flanders and Wallonia. Social Science & Medicine, 75(5), 845 – 853.
  14. Commissie landelijke richtlijn palliatieve sedatie. (2009). KNMG-richtlijn palliatieve sedatie. Geraadpleegd op 27 januari 2016 via Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Geneeskunst: http://knmg.artsennet.nl/Publicaties/KNMGpublicatie/KNMGrichtlijnpallia… 
  15. Decock, G., D'hanis, H., Janssens, V., Nys, H., Peeters, E., Vancorenland, K., & Vande Moortel, J. (2013). Recht voor verpleegkundigen en vroedvrouwen. 11e herwerkte editie. Mechelen: Wolters Kluwer Belgium.
  16. Deliens, L., Cohen, J., François, I., & Bilsen, J. (2011). Palliatieve zorg en euthanasie in België, evaluatie van de praktijk en de wetten. Melc Consortium. Brussel: Academic and Scientific Publishers nv.
  17. De Graeff, A. & Dean, M. (2007). Palliative sedation therapy in the last weeks of life: a literature review and recommendations for standards. Journal of palliative medicine, 10(1), 67 – 85.
  18. De Hert, M., Van Bos, L., Sweers, K., Wampers, M., De Lepeleire, J. & Correll, C U. (2015). Attitudes of psychiatric nurses about the request for euthanasia on the basis of unbearable mental suffering (UMS). PLOS ONE, 10, 1-14.
  19. Den Hartogh, G. (2015). Continuous deep sedation and homicide: an unsolved problem in law and professional morality. Medicine, health care and philosophy, 1 – 13.
  20. De Vleminck, A., Pardon, K., Houttekier, D., Van den Block, L., Vander Stichele, R. & Deliens, L. (2015). The prevalence in the general population of advance directives on euthanasia and discussion of end-of-life wishes: a nationwide survey. BMC palliative care, 14(1), 1 – 8.
  21. Engström, J., Bruno, E., Holm, B. & Hellzén, O. (2007). Palliative sedation at the end of life – a systematic literature review. European journal of oncology nursing, 11, 26 – 35.
  22. Gielen, J., Van den Branden, S., Van Iersel, T., & Broeckaert, B. (2012). Flemish palliatieve-care nurses' attitudes to palliative sedation: A quantitative study. Nursing Ethics 19, 692-704.
  23. Inghelbrecht, E., Bilsen, J., Mortier, F., & Deliens, L. (2009). Nurses' attitudes towards end-of-life decisions in medical practice: a nationwide study in Flanders Belgium. Palliative Medicine 23, 649-658.
  24. Inghelbrecht, E., Bilsen, J., Mortier, F. & Deliens, L. (2010). The role of nurses in physician-assisted deaths in Belgium. Canadian Medical Association Journal (CMAJ), 182(9), 905-910.
  25. Jochems, A., & Joosten, F. (2006). COËLHO zakwoordenboek der geneeskunde. Doetinchem: Elsevier gezondheidszorg.
  26. Juth, N., Lindblad, A., lynoë, N., Sjöstrand, A. & Helgesson, G. (2010). European Association for Palliative Care (EAPC) framework for palliative sedation: an ethical discussion. BMC palliative care, 9, 1 – 5.
  27. Koelewijn, M. & Wanrooij, B. (2006).  Als de patiënt niet meer kan slikken. Huisarts en wetenschap, (49)10, 728-735.
  28. Kranidiotis, G., Ropa, J., Mprianas, J., Kyprianou, T. & Nanas, S. (2015). Attitudes towards euthanasia among Greek intensive care unit physicians and nurses. Heart & Lung, 44, 260 – 263.
  29. Landry, J., Foreman, T. & Kekewich, M. (2015). Ethical considerations in the regulation of euthanasia and physician-assisted death in Canada. Health policy, 119(11), 1490 – 1498.
  30. Maessen, M., Veldink, JH., Onwuteaka-Philipsen, BD., de Vries, JM., Wokke, JH., van der Wal, G. & van den Berg, LH. (2009). Trends and determinants of end-of-life practices in ALS in the Nether- lands. Neurology, 73, 954 – 961.
  31. Miccinesi, G., Rietjens, JA., Deliens, L., Paci, E., Bosshard, G., Nilstun, T., Norup, M., van der Wal, G. & on behalf of the EURELD Consortium. (2006). Continuous deep sedation: Physicians’ experiences in six European countries. J Pain Symptom Manage, 31, 122–129.
  32. Morita, T., Miyashita, M., Kimura, R., Adachi, I., & Shima, Y. (2004). Emotional burden of nurses in palliative sedation therapy. Palliative medicine 18, 550-557.
  33. Patel, B., Gorawara-Bhat, R., Levine, S., & Shega, J. (2012). nurses' attitudes and experiences surrounding palliaitve sedation: components for developing policy for nursing professionals . Journal of palliative medicine 15, 432-437.
  34. Pollefliet, L. (2009). Schrijven: van verslag tot eindwerk, do's & don'ts. Gent: Academia Press.
  35. Redactie palliatieve zorg, Landelijke richtlijn. (2009). Refractaire symptomen, Versie: 2.0.  Geraadpleegd op 27 januari 2016 via oncoline Vereniging van Integrale Kankercentra: http://www.oncoline.nl/index.php?pagina=/richt-lijn/item/pagina.php&id=…
  36. Rietjens, J., van Zuylen, L., van Veluw, H., van der Wijk, L., & van der Heide, A. v. (2008). Palliative sedation in a specialized unit for acute palliative care in cancer hospital: comparing patients dying with and without palliative sedation. Jounal of Pain and Symptom Management, 228-234.
  37. Seale, C. (2010). The role of doctors’ religious faith and ethnicity in taking ethically controversial decisions during end-of-life care. J Med Ethics, 36, 677 – 682.
  38. Seale, C. (2010). Continuous deep sedation in medical practice: A descriptive study. J Pain Symptom Manage, 39, 44–53.
  39. Seymour, J., Rietjens, J., Bruinsma, S., Deliens, L., Sterckx, S., Mortier, F., Brown, J., Mathers, N., van der Heide, A. (2015). Using continuous sedation until death for cancer patients: a qualitative interview study of physicians and nurses practice in three European countries. Palliative medicine, 29(1), 48 – 59.
  40. Smets, T., Cohen, J., Bilsen, J., van Wesemael, Y., Rurup, M. & Deliens, L. (2011). Attitudes and experiences of Belgian physicians regarding euthanasia practice and the euthanasia law. Journal of pain and symptom management, 41(3), 580-593.
  41. Sociale zaken volksgezondheid en leefmilieu. (2016). Euthanasie: een streng gereglementeerd recht. Geraadpleegd op 30 januari 2016, van Belgische Federale Overheidsdiensten:  http://www.belgium.be/nl/gezond-heid/gezondheidszorg/levenseinde/euthan…
  42. Song, H N., Lee, U S., Lee, G W., Hwang, I G., Kang, J H. & Eduardo, B. (2015). Long-term intermittent palliative sedation for refractory symptoms at the end of life in two cancer patients. Journal of palliative medicine, 18(9), 807 – 810.
  43. Swart, S J., Brinkkemper, T., Rietjes, J A C., Blanker, M H., Van Zuylen, L., Ribbe, M., Zuurmond, W W A., van der Heide, A. & Perez, R S G M. (2010). Physicians’ and nurses’ experiences with continuous palliative sedation in the Netherlands. American Medical Association, 170(14), 1271 – 1274.
  44. Swart, S J., van der Heide, A., Van Zuylen, L., Perez, R., Zuurmond, W., Van Der Maas, P J., Van Delden, J. & Rietjens, J. (2012). Considerations of physicians about the depth of palliative sedation at the end of life. Canadian medical association journal, 184(7), 360 – 366.
  45. Swart, S J., van der Heide, A., Van Zuylen, L., Perez, R., Zuurmond, W., Van Der Maas, P J., Van Delden, J. & Rietjens, J. (2014). Continuous palliative sedation: Not only a response to physical suffering. Journal of palliative medicine, 17(1), 27 – 36.
  46. Swart, S J., van der Heide, A., Van Zuylen, L., Perez, R., Zuurmond, W., Van Der Maas, P J., Van Delden, J. & Rietjens, J. (2012). Palliatieve sedatie: hoe diep? Huisarts & wetenschap, 55(10), 434 – 438.
  47. Ten Have, H. & Welie, J. (2014). Palliative sedation versus euthanasia: An ethical assessment. Journal of pain and symptom management, 47(1), 123 – 136.
  48. Van Deijck, R., Hasselaar, J., Verhagen, S., Vissers, K. & Koopmans, R. (2013). Determinants of the administration of continuous palliative sedation: a systematic review. Journal of palliative medicine, 16(12), 1624-1632.
  49. Van den Block, L., Deschepper, R., Bilsen, J., Bossuyt, N., Van Casteren, V., Deliens, L. (2009). Euthanasia and other end-of-life de- cisions: A mortality follow-back study in Belgium. BMC Public Health, 339, 1 – 8.
  50. Van Heest, F. (2013). Verwardheid: een delier? Gezondheidscentrum Schoonoord. Huisarts en wetenschap, 56(11),  584 – 589.
  51. VZW LevensEinde InformatieForum (LEIF). (2013). Iedereen heeft recht op een waardig levenseinde. Leifblad, 23-29.
  52. Wet betreffende de euthanasie. (2014, 13 maart). Geraadpleegd op 24 april 2016, van http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?lang-uage=nl&la=N…
Universiteit of Hogeschool
Professionele Bachelor in de Verpleegkunde
Publicatiejaar
2016
Promotor(en)
Leen Van Landschoot
Kernwoorden
Share this on: