Het Sacrament van Mirakel te Brussel. De jubileumviering van 1670 in beeld gebracht

Marieke Van de Staey
Persbericht

Het Sacrament van Mirakel te Brussel. De jubileumviering van 1670 in beeld gebracht

Feest in Brussel anno 1670

Wonderbaarlijke mirakels spreken vaak tot de verbeelding. Dat is duidelijk het geval bij het Brusselse Sacrament van Mirakel dat bestaat uit hosties die in 1370 doorstoken zouden zijn door joden uit Brussel en Leuven en die daardoor begonnen te bloeden. Het verhaal rond het Sacrament van Mirakel leefde bij de Brusselse bevolking en uitte zich in een specifieke devotie. Naast een jaarlijkse processie werden er ook jubileumvieringen ingericht. Een bijzondere jubileumviering is die van het jaar 1670, niet in het minst vanwege de omvang van de festiviteiten maar ook door de veelheid aan documenten die hierover bewaard zijn gebleven. De bronnen werpen een uitgebreide blik op hoe rijk en verscheiden een zeventiende-eeuwse viering in onze contreien wel kon zijn.

Het mirakelVolgens de legende zou een zekere jood, Jonathas uit Edingen, in het jaar 1369 het plan hebben opgevat om geconsacreerde hosties te ontheiligen. De verontwaardiging van de man bestond eruit dat het toch niet mogelijk is dat zulke hosties bestaan uit het Lichaam van Christus? Wanneer de jood na enkele weken werd vermoord bij een diefstal in zijn tuin, achtten zijn vrouw en zijn zoon het veiliger de hosties over te brengen naar enkele joodse kennissen te Brussel. Deze heren namen de hosties in ontvangst en bewaarden ze zorgvuldig tot Goede Vrijdag. Op deze perfect uitgekozen dag beschimpten ze de hosties en doorstaken ze met messen. Op dat moment ervoeren de joden echter de schrik van hun leven. Een heus mirakel vond plaats. De hosties begonnen immers te bloeden. De joden probeerden in hun angst de bloedende hosties te verbergen en over te brengen naar Keulen, maar de zaak kwam al snel aan het licht. De joden werden volgens de overlevering terechtgesteld en hun goederen werden geconfisqueerd, met goedkeuring van de hertog van Brabant. Op Sacramentsdag 1370 werden nadien drie van de hosties op plechtige wijze overgebracht naar de collegiale kerk van Sint-Goedele. Op deze wijze werd de devotie die nog eeuwen nadien in stand gehouden zou worden, in gang gezet.

De diversiteit van de vieringDe viering van 1670, het derde jubileumfeest, is een van de belangrijkste momenten geweest uit de geschiedenis van het Brusselse Sacrament van Mirakel wegens de omvang van de festiviteiten, het grote aantal bronnen en de verscheidenheid van de bronnen. Ten eerste bestaan de bronnen uit beschrijvende werken en programmaboekjes die de lezer de kans bieden in het spoor van de zeventiende-eeuwse feestvierders te treden. Er wordt immers uitgebreid besproken waarlangs het parcours van de twee processies liep, hoe de immense triomfbogen en de overige versieringen eruit zagen.  Ten tweede is er nog steeds een gedenkschrift voorhanden van het Brusselse jezuïetencollege, met een kopie van de emblemen (zinnebeelden) die aan het college werden tentoongesteld tijdens de viering. Verder zijn er nog de gedrukte toneelwerken van zowel Danoot als De Grieck die deze auteurs speciaal voor het jubileum hadden geschreven. Ten slotte geeft een bundel met zestig liedjes een indruk van wat er in de straten moet weerklonken hebben in de zomer van 1670.

Deze uiteenlopende uitdrukkingsvormen laten ons toe te bewonderen hoe elk op hun eigen manier en vaak multimediaal het discours over de driehonderdste verjaardag van het Sacrament van Mirakel vormgaf. Visualisering in zijn brede betekenis is daarbij van groot belang. Vaak vertonen de verschillende bronnen overeenkomsten, aangezien ze rond dezelfde thematieken werken. Daarbij komen niet enkel op religieus vlak, maar ook op politiek gebied boeiende feiten naar boven. Ze vertrekken van hetzelfde verhaal en kunnen geplaatst worden in dezelfde sociaal-politieke context, die getekend wordt door de Habsburgse dynastie, en religieuze omgeving waarin elke auteur in mindere of meerdere mate een moreel-christelijke boodschap wil brengen aan het publiek. Toch, omdat de auteurs vertrekken vanuit een andere invalshoek of een ander genre of uitdrukkingsvorm toepassen, creëren ze een zeer wijde blik op de festiviteiten van 1670. Kortom, ze zullen de lezer die enigszins geïnteresseerd is in de spektakelcultuur uit de vroegmoderne tijd, niet leiden tot een gevoel van eentonigheid, terwijl toch duidelijk de samenhang tussen de verscheiden werken bewaard blijft.

Bibliografie

Bibliografie

Adam 2014

R. Adam, ‘L’Histoire de Saint sacrement de Miracle d’Étienne Ydens (1605), œuvre de dévotion ou œuvre polémique ?’ (postprint), in: orbi.ulg.ac.be, 2014, geraadpleegd op 15 mei 2015 op http://hdl.handle.net/2268/179046

Aerts 1944

J. Aerts, ‘Iets over Daniël Bellemans’, in: H. Draye (red.), Feestbundel H.J. van de Wijer. Den jubilaris aangeboden ter gelegenheid van zijn vijfentwintigjarig hoogleeraarschap aan de R. K. Universiteit te Leuven. 1919-1943. Leuven, 1944, II, 151-164.

Argument ou entiere explication 1670

Argument ou entiere explication de la procession generale Et du Triomphe, orné & accompagné par la Jeunesse des Escolles de la Compagnie de Jesus, dans laquelle on portera, le Sainct Sacrement de Miracles A Bruxelles le 20. de Juillet, premier jour du Tres-fameux Jubilé de trois cents ans. Brussel, Eugène-Henry Fricx, 1670.

Beschikbaar op Google Books:

http://books.google.be/books/about/Argument_ou_enti%C3%A8re_explication_de_la_p.html?id=HIZbAAAAQAAJ&redir_esc=y

Augustinus

A. Augustinus Hipponensis, ‘Sermo 165’, in: Patrologia Latina Database, 38, col. 902-907, geraadpleegd op 7 april 2015 op http://pld.chadwyck.com/

de Backer 1891

A. de Backer, ‘Bruxelles, no. 81’, in: C. Sommervogel (red.), Bibliothèque de la Compagnie de Jésus. Bruxelles & Paris, II, 287.

De Baere 1945

C. De Baere, ‘Het Repertoire der Compagnies of Nieuwe Kamers van Rhetorica te Brussel’, in: Jaarboek Koninklijke Souvereine Hoofdkamer De Fonteine. Antwerpen 1945, 99-129.

De Baere 1948-1949

C. De Baere, ‘De bedrijvigheid der Brusselse Compagnies. Slot’, in: Jaarboek Koninklijke Souvereine Hoofdkamer De Fonteine. Antwerpen 1948-1949, 54-93.

Bellemans 1675

D. Bellemans, Het citherken van Jesus, Spelende Sestigh Nieuwe Liedekens op het groot Jubilé van het H. Sacrament van Mirakel tot Brussel. Ghecomponeert door den Eerw. Heere Daniel Bellemans, Canonick Norbertien van Grimberghen. Tot reparatie van de on-eer aen het selve H. Sacrament gheschiedt, als het voor twee-mael 30. Penninghen is verkocht gheweest. Eucharistia. Anagr. Cithara Jesu. Den II. druck. Brussel, Jacob vande Velde, 1675. Beschikbaar op DBNL: http://www.dbnl.org/tekst/bell009cith02_01/

Bellemans 1686

D. Bellemans, Den lieffelycken paradys-vogel tot Godt om hoogh vlieghende, Behelsende verscheyde Gheestelicke Liedekens van, de Godelijcke liefde, ende het verlanghen van het Hemelsch vader-landt. Ghecomponeert Door den Eerw. Heere Daniel Bellemans, Canonick Norbertien van Grimbergen. Brussel, Jacob van de Velde, 1686.

Beschikbaar op DBNL: http://www.dbnl.org/tekst/bell009lief01_01/

Bellemans 1739

D. Bellemans, Het citherken van Jesus, Spelende sestigh Nieuwe Liedekens op het groot Jubilé van het H. Sacrament van Mirakel tot Brussel. Gecomponeert door den Eerw. Heere Daniël Bellemans, Canonick Norbertien van Grimberghen. Tot reparatie van de oneer aen het selve H. Sacrament gheschiet, als het voor twee mael 30, Penningen is verkocht geweest. Eucharistia. Aangr. Cithara Jesu. Antwerpen, Joannes van Soest, 1739.

Vanden Berghen 1770

J. Vanden Berghen, Historie der mirakuleuze Hostien bekent onder den naem van’t alderh. Sacrament van Mirakel, ’t Welk sedert het jaer 1370. te Brussel word bewaert, en waer van men aldaer alle 50. Jaeren het Jubel-Jaer viert. Brussel, Joost Vanden Berghen, 1770. Beschikbaar op Google Books:http://books.google.be/books/about/Historie_der_mirakuleuze_hostien_bekent.html?id=sVtAAAAAcAAJ&redir_esc=y

De Boeck 1770

F. J. De Boeck, Vier-honderd-jaerig Jubilé van het Hoog-weerdig en alderheyligste Sacrament van Mirakel, Berustende in de Collegiale en Parochiale Kercke van den HH. Michael en Gudula, binnen de Princelycke Stad Brussel: Waer in de Historie, van ’t voorsz. H. Sacrament, vervolgt en geyndigt word: verdeylt in twee boeken. Uyt verscheyde geloof-weerdige Schryvers en Schriftelyke Bescheeden by een vergaedert ende beschreven door Pater F.J. De Boeck, uyt de Orden der Eerw. Paters Minder-broeders Recollecten. Tweede deel. Brussel, Joost Vanden Berghen, 1770.

Beschikbaar op Google Books:

http://books.google.be/books/about/Vier_honderd_jaerig_jubil%C3%A9_van_het_hoog.html?id=6kVbAAAAQAAJ

Bracke 2006

W. Bracke, ‘Maps by Fricx’, in: Brussels International Map Collectors’ Circle Newsletter, 24, 2006, 14-18. Raadpleegbaar op belgica.kbr.be:

http://belgica.kbr.be/nl/coll/cp/cpII63204_nl.html

Brouwers 1979

               L. Brouwers, De jezuïeten te Brussel: 1586-1773, 1833. Mechelen, 1979.

Bryan 1886

M. Bryan, ‘Bouttats Gaspar’, in: Dictionary of Painters and Engravers, biographical and critical, by Michael Bryan. New edition, revised and enlarged, edited by R. E. Graves, B.A., of the British Museum. London, 1886, I, 173. Beschikbaar op archive.org: https://archive.org/details/cu31924092716962

De Cafmeyer 1720

P. De Cafmeyer, Hooghweirdighe historie van het alder-heylighste Sacrament van Mirakel, In desen nieuwen Druck merckelyck verbetert ende vermeerdert door verscheyde Thoonen, Preuven, en Curieuse Omstandigheden, tot heden noyt alsoo gesien ofte aen ’t licht gebracht, Alles getrocken uyt geloof-weirdighe ende geapprobeerde Autheurs, verciert met seer Schoone Copere Figuren. Door Heere Petrus de Cafmeyer […]. Brussel, Georgius de Backer, 1720.

Beschikbaar op Google Books: https://books.google.be/books/about/Hooghweirdighe_historie_van_het_alderhey.html?id=zD9PAAAAcAAJ&hl=nl

De Cafmeyer 1735

P. De Cafmeyer, Venerable histoire du Trés-Saint Sacrement de Miracle, notablement ameliorée & augmentée en cette nouvelle Edition de plusieurs preuves, témoignages & circonstances curieuses, de six nouvelles Peintures avec la description d’icelles, des significations des cartels posés à chaque des seize Chapelles dont l’Eglise est environnée, de même que la courte description des Arcs de Triomphe avec leurs Chroniques, qui n'ont jamais été mises au jour auparavant. Le tout tiré de plusieurs Autheurs affidez & approuvez. Enrichie de tres-belles figures en taille douce. Composée par Pierre Cafmeyer […]. Brussel, Gielis Stryckwant, 1735.

Beschikbaar op Google Books: https://books.google.be/books?id=a7Y7AAAAcAAJ&dq

Caspers 1992

C.M.A. Caspers, De eucharistische vroomheid en het feest van sacramentsdag in de Nederlanden tijdens de late middeleeuwen. Leuven, 1992.

Caspers 2008

C.M.A. Caspers, ‘Bidden in twee talen. Een beschouwing van het bidgedrag van clerici, religieuzen en leken in de laatmiddeleeuwse Nederlanden’, in: Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden, 15, 2008, 3-16.

Ceijssens 1968

L. Ceijssens, Sources relatives à l’histoire du jansénisme et de l’antijansénisme des années 1661-1672. Louvain, 1968. (Revue d’histoire ecclésiastique, 45).

Ceijssens 1979

L. Ceijssens, ‘Het theologisch denken en het Jansenisme 1640-1730’, in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Haarlem, 1979, 8, 418-438.

Coigneau 2003

D. Coigneau, ‘Van de Bliscappen tot Cammaert. Vier eeuwen toneelliteratuur in Brussel’, in: J. Janssens & R. Sleiderink (red.), De macht van het schone woord. Literatuur in Brussel van de 14de tot de 18de eeuw. Leuven, 2003, 213-233.

Conte 2009

G. B. Conte (ed.), P. Vergilius Maro Aeneis. Recensuit atque apparatu critico instruxit Gian Biago Conte. Berlijn, 2009.

Cloulas 1985

               I. Cloulas, Henri II. Paris, 1985.

De Cooman 2003

I. De Cooman, ‘Theater in Brussel 1647-1656’, in: J. Mertens & A. Franz (red.), Krijg en Kunst. Leopold Willem (1614-1662), Habsburger, landvoogd en kunstverzamelaar. Bilzen 2003, 129-132.

de la Croix e.a. 1705

A. P. de la Croix e.a., Algemeene Weereld-beschryving, Nae de rechte verdeeling der Landschappen, Plaetsen, Zeeën, Rivieren, &c. Geographisch, politisch, historisch chronologisch en genealogisch. Op een gantsch nieuwe, zeer klaere ordre in ‘t Fransch beschreeven, door den Heer A. Pher. de la Croix, Aerdryks-Beschryver des Konings van Frankryk. In de Hoogduitsche Tael overgebraght, met veel’ Aenmerkingen en Verbeteringen, door den geleerden en vermaerden Astronomus en Geographus Hieronymus Dicelius. Nu vertaeld nae den tweeden Druk; met veel’ aenmerkens waerdige Byvoegzelen opgehelderd, uit de beroemste zoo oude als nieuwe Aerdryks- en Reisbeschryvingen bynae een derde deel vermeerderd door S. de Vries. Met naaukeurige Landkaarten van den Heere N. Sanson, en Afbeeldingen der voornaame Steden verrykt. III. deel. Amsterdam, François Halma, 1705.

Titelpagina beschikbaar op rijksmuseum.nl:

http://hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.174537

Danoot 1720

D. Danoot, Aller wonderheden, wonderen schat oft Mirakel der Mirakelen Historie Des selfs geschiet in het Jaer 1370. binnen de Princelycke Stadt Brussel. Op reym gestelt door D. Danoot. In het Jaer 1670. ende als nu door den selven in den tweeden Druck verbetert. Brussel, Gielis Stryckwant, 1720.

Beschikbaar op Google Books:

http://books.google.be/books/about/Aller_wonderheden_wonderen_schat_oft_mir.html?id=lQgUAAAAQAAJ&redir_esc=y

Dequeker 2000

               L. Dequeker, Het Sacrament van Mirakel. Jodenhaat in de Middeleeuwen. Leuven, 2000.

Dequeker 2005

L. Dequeker, ‘Vrancke van der Stockt. Processie met het Allerheiligste (ca. 1450-60): de oudste voorstelling van het Brusselse Sacrament van Mirakel (1370)’, in: Trajecta, 14, 2005, 257-284.

Dumézil 1970

                G. Dumézil, Archaic Roman Religion. Chicago/London, I, 1970.

Dupont 2012

A. Dupont, Gratia in Augustine’s Sermones ad Populum during the Pelagian Controversy. Do Different Contexts Furnish Different Insights? Leiden, 2012. (Brill’s Series in Church History, 59).

van Eeghem 1937

W. van Eeghem, Drie schandaleuse spelen (Brussel 1559). Ingeleid en met de verhooren uitgegeven door W. van Eeghem. Antwerpen, 1937.

Frederiks e.a. 1888-1891

J.G. Frederiks & F.J. van den Branden (ed.), ‘Stroobant (Jacob)’, in: Biographisch woordenboek der Noord- en Zuidnederlandsche letterkunde. Amsterdam, 1888-1891, 766.

Goosen 1999

L. Goosen, Van Abraham tot Zacharia. Thema’s uit het Oude Testament in religie, beeldende kunst, literatuur, muziek en theater. Nijmegen, 1999.

Greene 1926

                E.A. Greene, Heiligen en hun attributen. Amsterdam, 1926.

de Grieck 1670a

C. de Grieck, Den betooverden mensch. door G. de Grieck. In het Iubel-jaer van het H. Sacrament van Mirakel, van het Iaer 1670. gheviert binnen Brussel, verthoont op desselfs Schouw-burgh door de vrye Liefhebbers. Brussel, Eugène-Henri Fricx, 1670.

de Grieck 1670b

C. de Grieck, Den boom des levens. door G. de Grieck. In het Iubel-jaer van het H. Sacrament van Mirakel, van het Iaer 1670. gheviert binnen Brussel, verthoont op desselfs Schouw-burgh door de vrye Liefhebbers. Brussel, Eugène-Henri Fricx, 1670.

de Grieck 1670c

C. de Grieck, Den pelgrim. door Glaude de Grieck. In het Iubel-jaer van het H. Sacrament van Mirakel, van het Iaer 1670. gheviert binnen Brussel, verthoont op desselfs Schouw-burgh door de vrye Liefhebbers. Brussel, Eugène-Henri Fricx, 1670.

de Grieck 1699

J. de Grieck, Den dolenden pelgrim, Ons ver-toonende door synen val ende opstaen: des Menschen leven niet anders te wesen als een gheduerighen strydt. Tooneel-wys af-ghemaelt, tot spieghel van alle blinde ende wulpsche jonghelinghen. Brussel, J. de Grieck, 1699.

de Grieck 1735

E. de Grieck, Herstelde eere aen het alder-heylighste Sacrament van Mirakel, Eerst ont-eert door de Joden, daer naer gevlucht voor de Beldtstormers, Alf-gebeldt In den Godvruchtighen Prophêet David koninck van Israël In-haelende met pracht ende zegen-prael de Arcke des Verbondts, […] Op het hondert en vyftigh-jaerigh Jubilé Dat de heylige ende wonderbaere Hostien met pracht en eere zyn gehaelt uyt den Balck, alwaer sy verholen, ende bewaert zyn geweest door de Beldtstormers. […]. Brussel, Emanuel de Grieck, 1735.

Beschikbaar op Google Books:

http://books.google.be/books/about/Herstelde_eere_aen_het_alder_heylighste.html?id=lK8XHAAACAAJ&redir_esc=y

Guilielmus 1670

B. Guilielmus, Bruxellensium Jubilus, SS. Sacramento Trecentis Annis Miraculoso Exhibitus mense Julio & Aug: anni M.DC.LXX.[…]. Mechelen, Joannis Jaye, 1670.

Henne e.a. 1845

                A. Henne & A. Wauters, Histoire de la ville de Bruxelles. Bruxelles, II, 1845.

Henriksén 1999

C. Henriksén (ed.), Martial, Book IX. A Commentary by C. Henriksén. Uppsala, II, 1999.

Het Heyligh Sacrament des Autaers 1720

Het Heyligh Sacrament des Autaers. Over dry-hondert-vyftigh jaeren door de goddeloose joden doorsteken Ende door het Miraculeus Bloedt d’welck uyt het selve gevloedt is, over al Vermaerdt ende Befaemt wordt ter oorsaecke van desen Jubilé binnen Brussel, Vereert met eene Cavalcade ofte Triumphante Ruyter-Bende door de Jonckheydt der Latynsche Scholen van de Societydt Jesu, Den XIV. July M. D. CC. XX. Brussel, Georgius de Backer, 1720. Beschikbaar op Google Books: https://books.google.be/books?id=06hdAAAAcAAJ

Huybens 1981

               G. Huybens, Brabant verheught u. Bladeren in Brabantse liedboeken. Leuven 1981.

Huybens 2004

G. Huybens, Thesaurus Canticorum Flandrensium. Het gedrukte Nederlandse liedboek in Vlaanderen (1508-1800). Leuven, I, 2004.

KB Brussel Ms. 20.323

[Sacramentum miraculosum Bruxellense triseculare], 1670. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 20.323

Kenis 1974

M. Kenis, Daniel Bellemans. Den lieffelycken paradys-voghel. Teksteditie met biografie, inleiding aantekeningen en glossarium. Licentieverhandeling. Gent, I, 1974.

Kimps 1670

L. Kimps, Het Oprecht ende Origineel Portraict van den Saligh-Maker des Wereldts naer Syne Goddelycke, ende Menschelycke Nature. Ons sienelyck naer-ghelaten in het Hoogh-Weerdigh H. Sacrament van Miraeckel, Berustende in de Collegiale, ende Parochiale Kercke van de HH. Michael, ende Gudula tot Brussel. Een-ieder toe-bereydt teghens het dry-hondert-jarigh Jubilé van het voorsz. H. Sacrament. Brussel, Jacob van de Velde, 1670.

Klip 2008

R. Klip, ‘Arent de Gelder: God and the Angels visit Abraham’, in: artbible.info, maart 2008, geraadpleegd op 8 maart 2015 op http://www.artbible.info/art/large/541.html

Kort begryp ende verklaeringhe 1670

Kort begryp ende verklaeringhe van de generale processie Ende Triomphe verciert door de Jonckheydt der Scholen vande Societeyt Jesu, In de welcke sal om-ghedraeghen worden het H. Sacrament van Mirakel; binnen Brussel op den 20. Julii eersten dagh van’t wyt-vermaert dry-hondert-jaerigh Jubilé. Brussel, Eugène-Henry Fricx, 1670.

Künstle 1928

               K. Künstle, Ikonographie der christlichen Kunst. Freiburg im Breisgau, I, 1928.

Langvik-Johannessen e.a. 1996

K. Langvik-Johannessen & K. Porteman, ‘1700. Inauguratie van de Muntschouwburg te Brussel. Het theaterleven in de Zuidnederlandse hofstad van 1650 tot in de Oostenrijkse tijd’, in: R.L. Erenstein (red.), Een theatergeschiedenis der Nederlanden. Tien eeuwen drama en theater in Nederland en Vlaanderen. Amsterdam, 1996, 284-289.

Latte 1960

K. Latte, Römische Religionsgeschichte. München, 1960. (Handbuch der Altertumswissenschaft, V, 4).

De lof-rycke gedachtenisse 1735

De lof-rycke gedachtenisse van de herstellinge der Catholyke Gods-dienst binnen de stadt Brussel Ende der Plechtelycke Vervoeringe van de Arcke des Verbonds ofte van’t alder-heylighste Sacrament van Mirakel Gedaen in’t Jaer 1585. sal Geviert worden met eenen ongemeynen Toestel soo door de Overigheydt ende Gemeynte, als door de Jongheydt van de Latynsche Schoolen der Societeyt JESU. Brussel, Emanuel de Grieck, 1735. Beschikbaar op Google Books:

http://books.google.be/books/about/De_lof_rycke_gedachtenisse_van_de_herste.html?id=izkUAAAAQAAJ&redir_esc=y

Des Marez 1979

               G. Des Marez, Guide illustré de Bruxelles: monuments civils et religieux. Bruxelles, 1979.

Vander Meersch 1873

A. Vander Meersch, ‘Danoot (Daniel)’ in: Biographie Nationale publiée par l’Académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique. Bruxelles, IV, 1873, 670.

Mertens 2003

J. Mertens ‘De vrome prins’, in: J. Mertens e.a. (red.), Krijg en Kunst. Leopold Willem (1614-1662), Habsburger, landvoogd en kunstverzamelaar. Bilzen 2003, 57-64.

van Moolenbroek 2004

J. van Moolenbroek, ‘Conflict en demonisering. De volksprediker Tanchelm in Zeeland en Antwerpen’, in: Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis, 7, 2004, 84-141.

O’Neil 1958

                E. N. O’Neil, ‘Cynthia and the Moon’, in: Classical Philology, 53, 1, 1958, 1-8.

Paradin 1557

                C. Paradin, Devises Heroïques. Lyon, Jean de Tournes & Guillaume Gazeau, 1557.

Porteman 1996

K. Porteman, Emblematic exhibitions (affixiones) at the Brussels Jesuit College (1630-1685). A Study of the Commemorative Manuscripts (Royal Library, Brussels). Turnhout, 1996.

Porteman 2002

K. Porteman, ‘Exotisme en spektakel. De Antwerpse jezuïetenfeesten van juli 1622’, in: J. Verberckmoes (red.), Vreemden vertoond. Opstellen over exotisme en spektakelcultuur in de Spaanse Nederlanden en de Nieuwe Wereld. Leuven, 2002, 103-119.

Porteman 2012

K. Porteman, ‘A few literary-historical vedute of seventeenth-century Brussels’, in: K. Van der Stighelen (red.) e.a., Embracing Brussels. Art and Culture in the Court City, 1600-1800. Turnhout 2012, 43-57.

Porteman e.a. 1978-1979

K. Porteman & G. Huybens, ‘Het Zuidnederlands geestelijk lied in de 17de eeuw. Een vergeten bladzijde uit de Nederlandse literatuur- en muziekgeschiedenis’, in: Belgisch Tijdschrift voor Muziekwetenschap, 32-33, 1978-1979, 121-142.

Porteman e.a. 2008

K. Porteman & M. B. Smits-Veldt, Een nieuw vaderland voor de muzen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1560-1700. Amsterdam, 2008.

Proot e.a. 2002

G. Proot & J. Verberckmoes, ‘Exotica in het jezuïetentoneel van de Zuidelijke Nederlanden’, in: J. Verberckmoes (red.), Vreemden vertoond. Opstellen over exotisme en spektakelcultuur in de Spaanse Nederlanden en de Nieuwe Wereld. Leuven, 2002, 67-102.

Race 2008

W.H. Race (ed.), Apollonius Rhodius. Argonautica. Edited and Translated by William H. Race. Cambridge/London, 2008.

Rager 1992

A. Rager, Het H. Sacrament van Mirakel te Brussel: de evolutie van de legende van circa 1450 tot 1789. Licentieverhandeling. KU Leuven, 1992.

Réau 1988

                 L. Réau, Iconographie de l’art chrétien. Paris, I, 1988.

Reusens 1872

E.-H.-J. Reusens, ‘Bury (Guillaume de)’ in: Biographie Nationale publiée par l’Académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique. Bruxelles, III, 1872, 177-180.

De Ridder 1993

                P. De Ridder, Brussel. Geschiedenis van een Brabantse Stad. Gent, 1993.

Snoep 1975

D.P. Snoep, Praal en propaganda. Triumfalia in de Noordelijke Nederlanden in de 16de en 17de eeuw. Alphen aan den Rijn, 1975.

Soenen 1985

M. Soenen, ‘Fêtes et cérémonies publiques à Bruxelles aux Temps Modernes’, in: Bijdragen tot de Geschiedenis, 68, 1985, 47-102.

Somerhausen 1828

H. Somerhausen, Beschrijving der stad Brussel, derzelver voorsteden en omgevingen, (met een’ platten grond,) te dienste der scholen; […]. Brussel, 1828.

Stroobant 1670

J. Stroobant, Brusselsche eer-triumphen, dat is Eene waerachtighe beschrijvinge van alle de Hertoghlijcke Huldinghen, der Keyseren, Koninghen, Koninghinnen, Hertoghen en Princen Inne-komsten, Vreugde-feesten en Tournoy-spelen, Gheschiet binnen de Princelijcke Stadt Brussel, […] Eyndende, Met de waerachtighe beschrijvinghe, van de Groote Feeste, van het dry hondert jarigh jubile van het hoogh-weerdigh H. Sacrament van Mirakelen, […]. Brussel, Peeter de Dobbeleer, 1670.

Beschikbaar op archive.org:

https://archive.org/details/brusselscheeertr00stro

Timmers 1978

               J. J. M. Timmers, Christelijke symboliek en iconografie. Haarlem, 1978.

Vannieuwenhuyze 2008

B. Vannieuwenhuyze, Brussel, de ontwikkeling van een middeleeuwse stedelijke ruimte (doctoraalscriptie). UGent, 2008.

Veldhorst 2009

N. Veldhorst, Zingend door het leven. Het Nederlandse liedboek in de Gouden Eeuw. Amsterdam, 2009.

Vercoullie 1926-1929

J. Vercoullie, ‘Stroobant (Jacques)’, in: Biographie Nationale publiée par l’Académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique. Bruxelles, XXIV, 1926-1929, 188-190.

De Wilde 2012

M. De Wilde, Sound and soul. An introduction to seventeenth-century musical and literary life in Brussels, in: K. Van der Stighelen e.a. (ed.), Embracing Brussels. Art and Culture in the Court City, 1600-1800. Turnhout 2012, 257-276.

Woolf 1996

G. Woolf, ‘Monumental Writing and the Expansion of Roman Society in the Early Empire’ in: The Journal of Roman Studies, 86, 1996, 22-39.

Ydens 1608

M. S. Ydens, Historie van het H. Sacrament van Mirakelen. Berustende tot Bruessel inde Collegiale kercke van S. Goedele. Beschreven Door M. Steven Ydens Brusselaer […]. Brussel, Rutgeert Velpius, 1608.

Beschikbaar op Google Books:

http://books.google.be/books/about/Historie_van_het_H_sacrament_van_mirakel.html?id=FVhbAAAAQAAJ

 

Referenties afbeeldingen

Bonnecroy 1664-1665

J.-B. Bonnecroy, Gezicht op Brussel. 1664-1665. Copyright: Coll. Koning Boudewijnstichting, Speltdoorn. Beschikbaar op:

http://www.erfgoed-kbs.be/collectie/gezicht-op-brussel

Braun e.a. 1574

G. Braun & F. Hogenberg, ‘Bruxella, urbs aulicorum frequentia, fontium copia […]’ in: Beschreibung vnd Contrafactur der vornembster Stät der Welt. Köln, I, 1574, no. 15. Beschikbaar op digi.ub.uni-heidelberg.de:

http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/braun1582bd1

Fricx 1712

E.-H. Fricx, ‘Plan de la Ville de Bruxelles’ in: Carte des Pays-Bas […].  Bruxelles, 1712, no. 60. Beschikbaar op belgica.kbr.be: http://belgica.kbr.be/nl/coll/cp/cpII63204_nl.html

van der Kloot 1729

I. van der Kloot (ed.), ‘Plan van Brussel. Hooftstadt van Brabant en van de Geheele Oosten-Rijkse Nederlanden’ in: Oorlogskundige beschryving van de veldslagen, en belegeringen, der drie doorluchtige en wydvermaarde krygsoversten, hunne vorstelyke hoogheden, den prins Eugenius van Savoye, den prins en hertog van Marlborough, en den prins van Oranje- en Nassau-Vriesland […]. Den Haag, 1729.

Beschikbaar op geheugenvannederland.nl: http://www.geheugenvannederland.nl/?/nl/items/LEMU01:00112086-023

 

 

 

Universiteit of Hogeschool
Taal- en letterkunde
Publicatiejaar
2015
Kernwoorden
Share this on: