Onderzoek naar het onderliggende mechanisme van verworven resistentie tegen EGFR-targeting antilichamen in hoofdhalscarcinomas.
Hoofdhalstumoren: Efficiëntere behandeling in zicht?
Wetenschappers van het Laboratorium voor Kankeronderzoek en Klinische Oncologie van de Universiteit Antwerpen werken aan een meer doeltreffende therapie tegen hoofdhalskanker.
Hoofdhalskanker is een ziekte die relatief veel voorkomt in België. Zo werd in 2008 bij 2515 patiënten de diagnose gesteld. Deze kanker heeft, ondanks heel wat uitgevoerde studies omtrent het ontstaan, de ontwikkeling en de behandeling, nog een vrij hoog sterftecijfer. Zo stierven in 2008 in België 743 mensen aan de gevolgen van hoofdhalstumoren. Deze tumoren ontstaan in de mondholte, de neusholte, de keelholte, het strottenhoofd en de speekselklieren. Roken en overmatig alcoholgebruik zijn in 75% van de hoofdhalstumoren betrokken bij de het ontstaan en vormen bijgevolg de grootste risicofactoren voor de ontwikkeling van deze kanker. Daarnaast kan ook een infectie met het humaan papillomavirus, wat ook gelinkt is aan de vorming van baarmoederhalskanker, hoofdhalskanker veroorzaken. Deze infectie kan optreden na seksuele overdracht en komt vaker voor bij jongere patiënten.
De huidige therapie, die voornamelijk bestaat uit chirurgie, bestraling, chemotherapie of een combinatie hiervan, resulteert frequent in herval of uitzaaiingen. Hoofdhalstumoren zijn vaak therapieresistent, wat betekent dat ze ongevoelig zijn of worden aan de klassieke behandelingswijzen. Dit is een groot probleem in de geneeskundige discipline oncologie. Daarom is de ontwikkeling van andere, nieuwe therapeutica noodzakelijk. Recent werd een nieuwe vorm van therapie tegen hoofdhalskanker ontwikkeld, de zogenaamde “doelgerichte” therapie. Bij deze vorm van therapie worden specifieke eiwitten van kankercellen als therapiedoelwit gebruikt. Sommigen van deze specifieke eiwitten zorgen voor een verhoogde groei van tumoren, terwijl ze van veel minder belang zijn bij normale, gezonde cellen. Door het aanvallen of blokkeren van deze specifieke eiwitten kunnen kankercellen gedood worden terwijl de gezonde cellen gespaard blijven waardoor er minder bijwerkingen optreden in vergelijking met de klassieke (chemo)therapie, zoals haaruitval en misselijkheid. Eén van deze eiwitten, die van belang is bij hoofdhalstumoren, is de epidermale groeifactorreceptor (EGFR). Het EGFR eiwit is betrokken in tumorgroei en komt in meer dan 90% van de hoofdhalstumoren voor. Recent werden therapeutica ontwikkeld die enkel (kanker)cellen met dit EGFR aanvallen, terwijl andere gezonde cellen gespaard blijven. Hierdoor kan de therapie heel doelgericht ingezet worden. Helaas werkt deze doelgerichte therapie niet bij alle patiënten, door het optreden van resistentie voor of tijdens de behandeling.
Wetenschappers van het Laboratorium voor Kankeronderzoek en Klinische Oncologie (Universiteit Antwerpen) zijn er nu mogelijk in geslaagd om een stukje te ontrafelen van het resistentiemechanisme dat hoofdhalstumoren vertonen tegen doelgerichte therapie. Door het ontrafelen van het resistentiemechanisme kan de ontwikkeling van resistentie voorkomen worden of tijdig opgespoord worden, waardoor weer andere therapieën kunnen toegediend worden.
Om het resistentiemechanisme te ontrafelen, werd gebruik gemaakt van een model van hoofdhalstumoren waarvan zowel een therapie-gevoelige als een therapie-resistente vorm bestaat in het laboratorium. Het EGFR eiwit kan door verschillende andere eiwitten “aangezet” worden, waardoor tumorgroei gestimuleerd wordt. Heparine-bindende EGF (HB-EGF) is één van deze eiwitten. Wanneer HB-EGF in grote hoeveelheid aanwezig is in de tumor, kan dit ervoor zorgen dat EGFR toch geactiveerd wordt ondanks de gebruikte doelgerichte therapie tegen EGFR. Hierdoor ontstaat resistentie tegen EGFR doelgerichte therapie. Bovendien zorgt dit eiwit er ook voor dat de tumor makkelijker kan gaan uitzaaien, wat zorgt voor een verlaagde kans op genezing. Daarom is HB-EGF een interessant doelwit voor nieuwe doelgerichte therapie. Hierdoor zouden hoofdhalstumoren in de toekomst behandeld kunnen worden met een combinatietherapie, enerzijds gericht tegen EGFR en anderzijds tegen HB-EGF, waardoor de kans op resistentie tegen de therapie opmerkelijk zou dalen. Bovendien zou, voor de therapie gestart wordt, de hoeveelheid HB-EGF kunnen nagegaan worden, zodat elke patiënt de therapie krijgt die het beste bij zijn situatie past. Hierdoor kan het aantal neveneffecten verminderd worden, kunnen de kosten gedrukt worden en krijgt de patiënt de therapie met de meest optimale overlevingskansen.
De betrokken wetenschappers hopen met deze nieuwe ontwikkeling in hun onderzoek de therapie tegen hoofdhalskanker weer een stuk sterker te maken, waardoor deze ziekte in de nabije toekomst in een veel hoopvoller daglicht kan gesteld worden.
Bibliografie
Abassi, Y.A., Xi, B., Zhang, W.F., Ye, P.F., Kirstein, S.L., Gaylord, M.R., Feinstein, S.C., Wang, X.B., en Xu, X. (2009). Kinetic cell-based morphological screening: prediction of mechanism of compound action and off-target effects. Chem Biol 16, 712-723.
Anderson, J.A., Irish, J.C., McLachlin, C.M., en Ngan, B.Y. (1994). H-RAS oncogene mutation and human papillomavirus infection in oral carcinomas. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 120, 755-760.
Argiris, A., Karamouzis, M.V., Raben, D., en Ferris, R.L. (2008). Head and neck cancer. Lancet 371, 1695-1709.
Astsaturov, I., Cohen, R.B., en Harari, P. (2006). Targeting epidermal growth factor receptor signaling in the treatment of head and neck cancer. Expert Rev Anticancer Ther 6, 1179-1193.
Atienza, J.M., Yu, N.C., Kirstein, S.L., Xi, B., Wang, X.B., Xu, X., en Abassi, Y.A. (2006). Dynamic and label-free cell-based assays using the real-time cell electronic sensing system. Assay Drug Dev Technol 4, 597-607.
Barrallo-Gimeno, A., en Nieto, M.A. (2005). The Snail genes as inducers of cell movement and survival: implications in development and cancer. Development 132, 3151-3161.
Basu, D., Nguyen, T.T.K., Montone, K.T., Zhang, G., Wang, L.P., Diehl, J.A., Rustgi, A.K., Lee, J.T., Weinstein, G.S., en Herlyn, M. (2010). Evidence for mesenchymal-like sub-populations within squamous cell carcinomas possessing chemoresistance and phenotypic plasticity. Oncogene 29, 4170-4182.
Begg, A.C., Sprong, D., Balm, A., en Martin, J.M.C. (2002). Premature chromosome condensation and cell separation studies in biopsies from head and neck tumors for radio sensitivity prediction. Radiother Oncol 62, 335-343.
Belgian Cancer Registry (2011a). Cancer Incidence and mortality: Cancer of all sites. In Cancer Incidence in Belgium, 2008 (Brussel), pp. 23-29.
Belgian Cancer Registry (2011b). Cancer Incidence and mortality: Head and neck. In Cancer Incidence in Belgium, 2008 (Brussel), pp. 30-35.
Belgian Federal Government (2012). Bevolking - Doodsoorzaken 1998, 1999, 2004, 2005, 2006, 2008 en 2009. <http://statbel.fgov.be/nl/modules/publications/statistiques/bevolking/D…; Accessed 30/01/2013.
Benavente, S., Huang, S., Armstrong, E.A., Chi, A., Hsu, K.T., Wheeler, D.L., en Harari, P.M. (2009). Establishment and characterization of a model of acquired resistance to epidermal growth factor receptor targeting agents in human cancer cells. Clin Cancer Res 15, 1585-1592.
Bishayee, S. (2000). Role of conformational alteration in the epidermal growth factor receptor (EGFR) function. Biochem Pharmacol 60, 1217-1223.
Black, P.C., Brown, G.A., Inamoto, T., Shrader, M., Arora, A., Siefker-Radtke, A.O., Adam, L., Theodorescu, D., Wu, X., Munsell, M.F., et al. (2008). Sensitivity to epidermal growth factor receptor inhibitor requires E-cadherin expression in urothelial carcinoma cells. Clin Cancer Res 14, 1478-1486.
Blobel, C.P. (2005). ADAMs: key components in EGFR signalling and development. Nat Rev Mol Cell Biol 6, 32-43.
Bonner, J.A., Harari, P.M., Giralt, J., Azarnia, N., Shin, D.M., Cohen, R.B., Jones, C.U., Sur, R., Raben, D., Jassem, J., et al. (2006). Radiotherapy plus cetuximab for squamous-cell carcinoma of the head and neck. N Engl J Med 354, 567-578.
Boyden, S. (1962). Chemotactic effect of mixtures of antibody and antigen on polymorphonuclear leucocytes. J Exp Med 115, 453-465.
Bracke, M., De Wever, O., en Vakaet, L. (2011). Invasie en metastasering. In Kanker biomedisch bekeken, M. Bracke, F. Lardon, P. Vandenberghe, en K. Vanderkerken, eds. (Antwerpen, Standaard Uitgeverij / WPG Uitgevers België), pp. 206-232.
Brand, T.M., Iida, M., en Wheeler, D.L. (2011). Molecular mechanisms of resistance to the EGFR monoclonal antibody cetuximab. Cancer Biol Ther 11, 777-792.
Burke, P., Schooler, K., en Wiley, H.S. (2001). Regulation of epidermal growth factor receptor signaling by endocytosis and intracellular trafficking. Mol Biol Cell 12, 1897-1910.
Camp, E.R., Summy, J., Bauer, T.W., Liu, W.B., Gallick, G.E., en Ellis, L.M. (2005). Molecular mechanisms of resistance to therapies targeting the epidermal growth factor receptor. Clin Cancer Res 11, 397-405.
Cantley, L. (2009). Signal Transduction. In Medical physiology, W. Boron, en E. Boulpaep, eds. (Saunders Elsevier), pp. 7-47.
Carmeliet, P. (2005). Angiogenesis in life, disease and medicine. Nature 438, 932-936.
Carmeliet, P., en Jain, R.K. (2000). Angiogenesis in cancer and other diseases. Nature 407, 249-257.
Chang, S.S., en Califano, J. (2008). Current status of biomarkers in head and neck cancer. J Surg Oncol 97, 640-643.
Chen, L.F., Cohen, E.E., en Grandis, J.R. (2010). New strategies in head and neck cancer: understanding resistance to epidermal growth factor receptor inhibitors. Clin Cancer Res 16, 2489-2495.
Colotta, F., Allavena, P., Sica, A., Garlanda, C., en Mantovani, A. (2009). Cancer-related inflammation, the seventh hallmark of cancer: links to genetic instability. Carcinogenesis 30, 1073-1081.
Easty, D.M., Easty, G.C., Carter, R.L., Monaghan, P., en Butler, L.J. (1981). 10 human carcinoma cell lines derived from squamous carcinomas of the head and neck. Br J Cancer 43, 772-785.
Ercan, D., Xu, C., Yanagita, M., Monast, C.S., Pratilas, C.A., Montero, J., Butaney, M., Shimamura, T., Sholl, L., Ivanova, E.V., et al. (2012). Reactivation of ERK signaling causes resistance to EGFR kinase inhibitors. Cancer Discov 2, 934-947.
European Medicines Agency (2013). Erbitux. <http://www.emea.europa.eu/ema/index.jsp?curl=pages/medicines/human/medi…; Accessed 9/04/2013Folkman, J. (2007). Angiogenesis: an organizing principle for drug discovery? Nat Rev Drug Discov 6, 273-286.
Fuchs, B.C., Fujii, T., Dorfman, J.D., Goodwin, J.M., Zhu, A.X., Lanuti, M., en Tanabe, K.K. (2008). Epithelial-to-mesenchymal transition and integrin-linked kinase mediate sensitivity to epidermal growth factor receptor inhibition in human hepatoma cells. Cancer Res 68, 2391-2399.
Galffy, G., Mohammed, K.A., Dowling, P.A., Nasreen, N., Ward, M.J., en Antony, V.B. (1999). Interleukin 8: An autocrine growth factor for malignant mesothelioma. Cancer Res 59, 367-371.
Grandis, J.R., en Sok, J.C. (2004). Signaling through the epidermal growth factor receptor during the development of malignancy. Pharmacol Ther 102, 37-46.
Haddad, Y., Choi, W., en McConkey, D.J. (2009). Delta-Crystallin Enhancer Binding Factor 1 Controls the Epithelial to Mesenchymal Transition Phenotype and Resistance to the Epidermal Growth Factor Receptor Inhibitor Erlotinib in Human Head and Neck Squamous Cell Carcinoma Lines. Clin Cancer Res 15, 532-542.
Hama, T., Yuza, Y., Saito, Y., J, O.u., Kondo, S., Okabe, M., Yamada, H., Kato, T., Moriyama, H., Kurihara, S., et al. (2009). Prognostic significance of epidermal growth factor receptor phosphorylation and mutation in head and neck squamous cell carcinoma. Oncologist 14, 900-908.
Hanahan, D., en Weinberg, R.A. (2011). Hallmarks of Cancer: The Next Generation. Cell 144, 646-674.
Hatakeyama, H., Cheng, H., Wirth, P., Counsell, A., Marcrom, S.R., Wood, C.B., Pohlmann, P.R., Gilbert, J., Murphy, B., Yarbrough, W.G., et al. (2010). Regulation of heparin-binding EGF-like growth factor by miR-212 and acquired cetuximab-resistance in head and neck squamous cell carcinoma. PLoS One 5, e12702.
Hieda, M., Isokane, M., Koizumi, M., Higashi, C., Tachibana, T., Shudou, M., Taguchi, T., Hieda, Y., en Higashiyama, S. (2008). Membrane-anchored growth factor, HB-EGF, on the cell surface targeted to the inner nuclear membrane. J Cell Biol 180, 763-769.
Higashiyama, S., Iwabuki, H., Morimoto, C., Hieda, M., Inoue, H., en Matsushita, N. (2008). Membrane-anchored growth factors, the epidermal growth factor family: beyond receptor ligands. Cancer Sci 99, 214-220.
Hoa, M., Davis, S.L., Ames, S.J., en Spanjaard, R.A. (2002). Amplification of wild-type K-RAS promotes growth of head and neck squamous cell carcinoma. Cancer Res 62, 7154-7156.
Holbro, T., Civenni, G., en Hynes, N.E. (2003). The ErbB receptors and their role in cancer progression. Exp Cell Res 284, 99-110.
Huang, S.M., Bock, J.M., en Harari, P.M. (1999). Epidermal growth factor receptor blockade with C225 modulates proliferation, apoptosis, and radiosensitivity in squamous cell carcinomas of the head and neck. Cancer Res 59, 1935-1940.
Igarashi, P. (2009). Regulation of gene expression. In Medical physiology, W. Boron, en E. Boulpaep, eds. (Saunders Elsevier), pp. 75-105.
Itoh, Y., Joh, T., Tanida, S., Sasaki, M., Kataoka, H., Itoh, K., Oshima, T., Ogasawara, N., Togawa, S., Wada, T., et al. (2005). IL-8 promotes cell proliferation and migration through metalloproteinase-cleavage proHB-EGF in human colon carcinoma cells. Cytokine 29, 275-282.
Iwamoto, R., en Mekada, E. (2006). ErbB and HB-EGF signaling in heart development and function. Cell Struct Funct 31, 1-14.
Jijon, H.B., Buret, A., Hirota, C.L., Hollenberg, M.D., en Beck, P.L. (2012). The EGF receptor and HER2 participate in TNF-alpha-dependent MAPK activation and IL-8 secretion in intestinal epithelial cells. Mediators Inflamm 2012, 207398.
Joseph, A.W., en D'Souza, G. (2012). Epidemiology of human papillomavirus-related head and neck cancer. Otolaryngol Clin N Am 45, 739-764.
Kalluri, R. (2009). EMT: When epithelial cells decide to become mesenchymal-like cells. J Clin Invest 119, 1417-1419.
Kalyankrishna, S., en Grandis, J.R. (2006). Epidermal growth factor receptor biology in head and neck cancer. J Clin Oncol 24, 2666-2672.
Kang, Y.B., en Massague, J. (2004). Epithelial-mesenchymal transitions: Twist in development and metastasis. Cell 118, 277-279.
Kasai, N., Kobayashi, K., Shioya, S., Yoshikawa, Y., Yotsumoto, F., Miyamoto, S., Mekada, E., en Enokizono, J. (2012). Soluble heparin-binding EGF-like growth factor (HB-EGF) detected by newly developed immuno-PCR method is a clear-cut serological biomarker for ovarian cancer. Am J Transl Res 4, 415-421.
Kyula, J.N., Van Schaeybroeck, S., Doherty, J., Fenning, C.S., Longley, D.B., en Johnston, P.G. (2010). Chemotherapy-Induced Activation of ADAM-17: A Novel Mechanism of Drug Resistance in Colorectal Cancer. Clin Cancer Res 16, 3378-3389.
Langer, C.J. (2008). Targeted therapy in head and neck cancer - State of the art 2007 and review of clinical applications. Cancer 112, 2635-2645.
Lardon, F., De Wever, I., Meijnders, P., Vermorken, J., van Rijswijk, R., Pauwels, B., en Wouters, A. (2011). Principes van conventionele kankertherapieën. In Kanker biomedisch bekeken, M. Bracke, F. Lardon, P. Vandenberghe, en K. Vanderkerken, eds. (Antwerpen, Standaard Uitgeverij/ WPG Uitgevers België nv), pp. 314-345.
Le Quement, C., Guenon, I., Gillon, J.Y., Lagente, V., en Boichot, E. (2008). MMP-12 induces IL-8/CXCL8 secretion through EGFR and ERK1/2 activation in epithelial cells. Am J Physiol Lung Cell Mol Physiol 294, L1076-1084.
Li, C., Iida, M., Dunn, E.F., Ghia, A.J., en Wheeler, D.L. (2009). Nuclear EGFR contributes to acquired resistance to cetuximab. Oncogene 28, 3801-3813.
Licitra, L., en Felip, E. (2009). Squamous cell carcinoma of the head and neck: ESMO Clinical Recommendations for diagnosis, treatment and follow-up. Annals of Oncology 20, iv121-iv122.
Life Technologies (2013). TrypLE Express. <http://products.invitrogen.com/ivgn/product/12605010> Accessed 13/03/2013.
Limame, R., Wouters, A., Pauwels, B., Fransen, E., Peeters, M., Lardon, F., De Wever, O., en Pauwels, P. (2012). Comparative Analysis of Dynamic Cell Viability, Migration and Invasion Assessments by Novel Real-Time Technology and Classic Endpoint Assays. PLoS One 7, 1-12.
Lo, H.-W., Ali-Seyed, M., Wu, Y., Bartholomeusz, G., Hsu, S.-C., en Hung, M.-C. (2006). Nuclear-cytoplasmic transport of EGFR involves receptor endocytosis, importin β1 and CRM1. Journal of Cellular Biochemistry 98, 1570-1583.
Lue, H.W., Yang, X.J., Wang, R.X., Qian, W.P., Xu, R.Z.H., Lyles, R., Osunkoya, A.O., Zhou, B.H.P., Vessella, R.L., Zayzafoon, M., et al. (2011). LIV-1 Promotes Prostate Cancer Epithelial-to-Mesenchymal Transition and Metastasis through HB-EGF Shedding and EGFR-Mediated ERK Signaling. PLoS One 6, 13.
Luppi, F., Longo, A.M., de Boer, W.I., Rabe, K.F., en Hiemstra, P.S. (2007). Interleukin-8 stimulates cell proliferation in non-small cell lung cancer through epidermal growth factor receptor transactivation. Lung Cancer 56, 25-33.
Mandic, R., Ludwig, T., Oberleithner, H., en Werner, J.A. (2004). Evaluation of head and neck squamous cell carcinoma invasiveness by the electrical resistance breakdown assay. Clin Exp Metastasis 21, 699-704.
Maseki, S., Ijichi, K., Tanaka, H., Fujii, M., Hasegawa, Y., Ogawa, T., Murakami, S., Kondo, E., en Nakanishi, H. (2012). Acquisition of EMT phenotype in the gefitinib-resistant cells of a head and neck squamous cell carcinoma cell line through Akt/GSK-3beta/snail signalling pathway. Br J Cancer 106, 1196-1204.
McGowan, P.M., Mullooly, M., Caiazza, F., Sukor, S., Madden, S.F., Maguire, A.A., Pierce, A., McDermott, E.W., Crown, J., O'Donovan, N., et al. (2013). ADAM-17: a novel therapeutic target for triple negative breast cancer. Annals of Oncology 24, 362-369.
Milas, L., Mason, K., Hunter, N., Petersen, S., Yamakawa, M., Ang, K., Mendelsohn, J., en Fan, Z. (2000). In vivo enhancement of tumor radioresponse by C225 antiepidermal growth factor receptor antibody. Clin Cancer Res 6, 701-708.
Moon, C., Chae, Y.K., en Lee, J. (2010). Targeting epidermal growth factor receptor in head and neck cancer: lessons learned from cetuximab. Exp Biol Med 235, 907-920.
Morgillo, F., Bareschino, M.A., Bianco, R., Tortora, G., en Ciardiello, F. (2007). Primary and acquired resistance to anti-EGFR targeted drugs in cancer therapy. Differentiation 75, 788-799.
Murugan, A.K., Munirajan, A.K., en Tsuchida, N. (2012). Ras oncogenes in oral cancer: The past 20 years. Oral Oncol 48, 383-392.
Nanba, D., Mammoto, A., Hashimoto, K., en Higashiyama, S. (2003). Proteolytic release of the carboxy-terminal fragment of proHB-EGF causes nuclear export of PLZF. J Cell Biol 163, 489-502.
National Cancer Institute (2012). Head and neck cancers. <http://www.cancer.gov/cancertopics/factsheet/Sites-Types/head-and-neck&…; Accessed 15/02/2013.
Nyati, M.K., Morgan, M.A., Feng, F.Y., en Lawrence, T.S. (2006). Integration of EGFR inhibitors with radiochemotherapy. Nat Rev Cancer 6, 876-885.
O'Rorke, M.A., Ellison, M.V., Murray, L.J., Moran, M., James, J., en Anderson, L.A. (2012). Human papillomavirus related head and neck cancer survival: A systematic review and meta-analysis. Oral Oncol 48, 1191-1201.
O-Charoenrat, P., Rhys-Evans, P., en Eccles, S. (2000). Expression and regulation of c-ERBB ligands in human head and neck squamous carcinoma cells. Int J Cancer 88, 759-765.
Paliga, A., Onerheim, R., Gologan, A., Chong, G., Spatz, A., Niazi, T., Garant, A., Macheto, D., Alcindor, T., en Vuong, T. (2012). EGFR and K-ras gene mutation status in squamous cell anal carcinoma: a role for concurrent radiation and EGFR inhibitors? Br J Cancer 107, 1864-1868.
Pauwels, B., Vandenberghe, P., Van Maerken, T., Lardon, F., en Vanderkerken, K. (2011). Kankerceldood en p53. In Kanker biomedisch bekeken, M. Bracke, F. Lardon, P. Vandenberghe, en K. Vanderkerken, eds. (Antwerpen, Standaard Uitgeverij / WPG Uitgevers België), pp. 152-167.
Pavia, M., Pileggi, C., Nobile, C.G.A., en Angelillo, I.F. (2006). Association between fruit and vegetable consumption and oral cancer: a meta-analysis of observational studies. Am J Clin Nutr 83, 1126-1134.
Pece, S., en Gutkind, J.S. (2000). Signaling from E-cadherins to the MAPK pathway by the recruitment and activation of epidermal growth factor receptors upon cell-cell contact formation. J Biol Chem 275, 41227-41233.
Perez-Ordonez, B., Beauchemin, M., en Jordan, R.C.K. (2006). Molecular biology of squamous cell carcinoma of the head and neck. J Clin Pathol 59, 445-453.
Psyrri, A., Gouveris, P., en Vermorken, J. (2009). Human papillomavirus-related head and neck tumors: clinical and research implication. Current Opinion in Oncology 21, 201-205.
Radisky, D.C. (2005). Epithelial-mesenchymal transition. J Cell Sci 118, 4325-4326.
Ratushny, V., Astsaturov, I., Burtness, B.A., Golemis, E.A., en Silverman, J.S. (2009). Targeting EGFR resistance networks in head and neck cancer. Cell Signal 21, 1255-1268.
Rocco, J.W., en Sidransky, D. (2001). p16(MTS-1/CDKN2/INK4a) in cancer progression. Exp Cell Res 264, 42-55.
Rogers, S.J., Harrington, K.J., Rhys-Evans, P., Charoenrat, P.O., en Eccles, S.A. (2005). Biological significance of c-erbB family oncogenes in head and neck cancer. Cancer Metastasis Rev 24, 47-69.
Seals, D.F., en Courtneidge, S.A. (2003). The ADAMs family of metalloproteases: multidomain proteins with multiple functions. Genes & Development 17, 7-30.
Shimura, T., Yoshida, M., Fukuda, S., Ebi, M., Hirata, Y., Mizoshita, T., Tanida, S., Kataoka, H., Kamiya, T., Higashiyama, S., et al. (2012). Nuclear translocation of the cytoplasmic domain of HB-EGF induces gastric cancer invasion. BMC Cancer 12, 1-10.
Singh, R.K., en Lokeshwar, B.L. (2011). The IL-8-regulated chemokine receptor CXCR7 stimulates EGFR signaling to promote prostate cancer growth. Cancer Res 71, 3268-3277.
Smith, A., Teknos, T.N., en Pan, Q.T. (2013). Epithelial to mesenchymal transition in head and neck squamous cell carcinoma. Oral Oncol 49, 287-292.
Smith, J.P., Pozzi, A., Dhawan, P., Singh, A.B., en Harris, R.C. (2009). Soluble HB-EGF induces epithelial-to-mesenchymal transition in inner medullary collecting duct cells by upregulating Snail-2. Am J Physiol-Renal Physiol 296, F957-F965.
Sok, J.C., Coppelli, F.M., Thomas, S.M., Lango, M.N., Xi, S.C., Hunt, J.L., Freilino, M.L., Graner, M.W., Wikstrand, C.J., Bigner, D.D., et al. (2006). Mutant epidermal growth factor receptor (EGFRvIII) contributes to head and neck cancer growth and resistance to EGFR targeting. Clin Cancer Res 12, 5064-5073.
Specenier, P., Van Tendeloo, V., Michiels, L., en Lardon, F. (2011). Doelgerichte kankertherapieën. In Kanker biomedisch bekeken, M. Bracke, F. Lardon, P. Vandenberghe, en K. Vanderkerken, eds. (Antwerpen, Standaard Uitgeverij/ WPG Uitgevers België nv), pp. 346-358.
Szabo, B., Nelhubel, G.A., Karpati, A., Kenessey, I., Jori, B., Szekely, C., Petak, I., Lotz, G., Hegedus, Z., Hegedus, B., et al. (2011). Clinical significance of genetic alterations and expression of epidermal growth factor receptor (EGFR) in head and neck squamous cell carcinomas. Oral Oncol 47, 487-496.
Tanida, S., Kataoka, H., Mizoshita, T., Shimura, T., Kamiya, T., en Joh, T. (2010). Intranuclear translocation signaling of HB-EGF carboxy-terminal fragment and mucosal defense through cell proliferation and migration in digestive tracts. Digestion 82, 145-149.
Timpson, P., Wilson, A.S., Lehrbach, G.M., Sutherland, R.L., Musgrove, E.A., en Daly, R.J. (2007). Aberrant expression of cortactin in head and neck squamous cell carcinoma cells is associated with enhanced cell proliferation and resistance to the epidermal growth factor receptor inhibitor gefitinib. Cancer Res 67, 9304-9314.
Vanderkerken, K., De Raeve, H., en Vandenberghe, P. (2011). Wat is kanker? In Kanker biomedisch bekeken, M. Bracke, F. Lardon, P. Vandenberghe, en K. Vanderkerken, eds. (Antwerpen, Standaard Uitgeverij/ WPG Uitgevers België), pp. 42-47.
Vermorken, J.B., Mesia, R., Rivera, F., Remenar, E., Kawecki, A., Rottey, S., Erfan, J., Zabolotnyy, D., Kienzer, H.R., Cupissol, D., et al. (2008). Platinum-based chemotherapy plus cetuximab in head and neck cancer. N Engl J Med 359, 1116-1127.
Vermorken, J.B., en Specenier, P. (2010). Optimal treatment for recurrent/metastatic head and neck cancer. Annals of Oncology 21, vii252-vii261.
Viloria-Petit, A., Crombet, T., Jothy, S., Hicklin, D., Bohlen, P., Schlaeppi, J.M., Rak, J., en Kerbel, R.S. (2001). Acquired resistance to the antitumor effect of epidermal growth factor receptor-blocking antibodies in vivo: A role for altered tumor angiogenesis. Cancer Res 61, 5090-5101.
Vlaamse Liga tegen Kanker (2011). Hoofd- en halskanker. <http://www.tegenkanker.be/hoofd-halskankers> Accessed 15/02/2013.
Walden, M.J., en Aygun, N. (2013). Head and neck cancer. Semin Roentgenology 48, 75-86.
Wang, Y.N., en Hung, M.C. (2012). Nuclear functions and subcellular trafficking mechanisms of the epidermal growth factor receptor family. Cell Biosci 2, 10.
Werner, J.A., Dunne, A.A., en Myers, J.N. (2003). Functional anatomy of the lymphatic drainage system of the upper aerodigestive tract and its role in metastasis of squamous cell carcinoma. Head Neck-J Sci Spec Head Neck 25, 322-332.
Werner, J.A., Rathcke, I.O., en Mandic, R. (2002). The role of matrix metalloproteinases in squamous cell carcinomas of the head and neck. Clin Exp Metastasis 19, 275-282.
Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (2008). Gezondheidsenquête België 2008: Het gebruik van tabak. pp 234.
Wheeler, D.L., Huang, S., Kruser, T.J., Nechrebecki, M.M., Armstrong, E.A., Benavente, S., Gondi, V., Hsu, K.T., en Harari, P.M. (2008). Mechanisms of acquired resistance to cetuximab: role of HER (ErbB) family members. Oncogene 27, 3944-3956.
Wheeler, S.E., Suzuki, S., Thomas, S.M., Sen, M., Leeman-Neill, R.J., Chiosea, S.I., Kuan, C.T., Bigner, D.D., Gooding, W.E., Lai, S.Y., et al. (2010). Epidermal growth factor receptor variant III mediates head and neck cancer cell invasion via STAT3 activation. Oncogene 29, 5135-5145.
Wildeboer, D., Naus, S., Sang, Q.X.A., Bartsch, J.W., en Pagenstecher, A. (2006). Metalloproteinase disintegrins ADAM8 and ADAM19 are highly regulated in human primary brain tumors and their expression levels and activities are associated with invasiveness. J Neuropathol Exp Neurol 65, 516-527.
Xu, Q., Liu, X., Chen, W., en Zhang, Z. (2010). Inhibiting adenoid cystic carcinoma cells growth and metastasis by blocking the expression of ADAM 10 using RNA interference. J Transl Med 8, 1-10.
Zhang, Y., Wang, L., Zhang, M., Jin, M., Bai, C., en Wang, X. (2012). Potential mechanism of interleukin-8 production from lung cancer cells: an involvement of EGF-EGFR-PI3K-Akt-Erk pathway. J Cell Physiol 227, 35-43.
