Misdaden tegen de Mensheid, Mensenrechten en Conflicttransformatie in het toetredingsbeleid van de Europese Unie

Europa Ziet Sterretjes

De toetredingsperikelen van de ex-Joegoslavische landen leggen de ziel van de Europese Unie bloot

Europa staat in een spreidstand: terwijl de kreet voor minder EU in veel lidstaten steeds luider klinkt, willen verschillende kandidaat-lidstaten net niets liever dan het lidmaatschap. Dankzij een onderzoek naar het toetredingsparcours van de kandidaat-lidstaten uit ex-Joegoslavië kunnen lessen getrokken worden voor een vernieuwde, hechtere EU.

Een eengemaakt, maar verbrokkeld Europa
De EU telt momenteel 28 lidstaten. Kandidaat-lidstaten kunnen in principe pas toetreden als zij de heersende waarden en rechtsregels van de EU volledig belichamen. Wat houden die "Europese waarden" precies in? Een analyse van de Kopenhagencriteria biedt soelaas. Kandidaat-lidstaten moeten een democratische rechtsstaat inrichten met respect voor mensenrechten. Daarnaast moeten zij een functioneel werkende economie oprichten. Stuk voor stuk waarden die bijdragen tot het voorkomen van conflicten en het in stand houden van maatschappelijke stabiliteit.

Deze gemeenschappelijke grondslag van rechtsregels en waarden begint echter te wankelen.

Waar ligt de oorzaak? Allereerst is er de laatste jaren kritiek gekomen op het economisch beleid. Daarnaast begon men het geloof in de democratische legitimiteit van de Europese instellingen te verliezen. Maar het is van groot belang dat men de weerslag van de overhaaste uitbreidingsexplosie niet vergeet. Toen de EU weinig lidstaten telde, was het immers niet moeilijk om een Europese Identiteit de definiëren en te behouden. De oorspronkelijke lidstaten moesten daarenboven minder overtuigd worden om de Europese waarden en rechtsregels te implementeren, zij waren zich bewust van het belang en de meerwaarde ervan.

A recipe for disaster…
Anders klinkt het verhaal van de latere toetredingsrondes na 2004.  Voor het eerst werd de EU geconfronteerd met landen die overtuigd moesten worden van Westerse idealen en rechtsregels. Daarnaast beschikten deze landen vaak over weinig economische middelen om deze idealen in de realiteit om te zetten. Eenmaal toegetreden beschikte de EU echter niet meer over het lidmaatschap als stok achter de deur om veranderingen teweeg te brengen.

Na deze mislukte uitbreidingen werd de EU dus geconfronteerd met nieuwe lidstaten die de waarden en de Europese Identiteit niet aanhingen zoals de oorspronkelijke lidstaten.

… met een tegengif…
Er wordt vaak beweerd dat de EU geen lessen heeft getrokken uit deze mislukte EU-integratie. Nochtans bewijst het huidig beleid van de EU het tegendeel. De EU heeft veel problemen opgelost dankzij het systeem van benchmarking. Dit houdt in dat een kandidaat-lidstaat stap voor stap begeleid wordt. Als een reeks voorwaarden niet voltooid is, kan de volgende set toetredingsvereisten niet geopend worden.

De EU is er zo in geslaagd Kroatië om te vormen tot een democratische EU-lidstaat met mensenrechtelijke waarborgen. Dit was echter geen evidente opdracht. Kroatië had zich immers schuldig gemaakt aan tal van oorlogsmisdaden bij het uiteenvallen van Voormalig Joegoslavië. De EU stond op haar strepen: zo werden de toetredingsonderhandelingen in 2005 opgeschort toen duidelijk werd dat Kroatië onvoldoende samenwerkte met het Joegoslavië-tribunaal.

Daarnaast maakt de EU goede vorderingen met Servië, een land dat tijdens de Joegoslaviëoorlog sterk onder vuur lag door haar praktijken van etnische zuivering. De oorlogsmisdaden begaan onder leiding van Milošević namen nog gruwelijkere proporties aan dan in Kroatië. Toch heeft Servië zich kunnen verlossen van dictatoriale regimes, dankzij de steun van de EU. Servië zal wellicht kunnen toetreden zodra de mensenrechten in het land beter beschermd worden en er een oplossing is voor de Kosovo-kwestie.

… dat niet zaligmakend is.
De EU heeft oplossingen gevonden om kandidaat-lidstaten om te vormen tot democratische rechtsstaten met respect voor mensenrechten. Toch blijft er ruimte voor verbetering. Zo toont Kroatië ons dat hervormingen voornamelijk in de beginstadia van het toetredingsproces plaatsvinden. Daarna slabakken de regeringen ietwat. In Kroatië is er nog steeds sprake van etnische partijdigheid bij de berechting van oorlogsmisdaden uit het verleden. Dit heeft tot gevolg dat veel oorlogsmisdadigers nog steeds op vrije voeten zijn. Ten slotte staan veel oorlogsslachtoffers nog steeds in de kou.

De grote mislukking is Bosnië en Herzegovina, waar het toetredingsbeleid van de EU volledig gefaald heeft. Om zich verkiesbaar te stellen, mag men niet behoren tot een minderheidsgroep. Mensenrechten worden op grote schaal geschonden en justitie werkt niet onafhankelijk en onpartijdig. Er is geen sprake van een rechtsstaat met democratische waarborgen. De complexe staatsstructuur van Bosnië en Herzegovina zorgt voor een gebrek aan politieke wil. Hierdoor ontbreekt de noodzakelijke slagkracht om hervormingen door te voeren. 

EU moet bezinnen
De eerste stadia van het toetredingsparcours zijn dus cruciaal, omdat het zo moeilijk is om landen te hervormen eenmaal ze lid zijn van de EU. Wil Europa een verdere versnippering van haar identiteit vermijden, dan moet zij daar dus nog sterker op focussen.

Daarenboven moet de EU toetredingsonderhandelingen sneller opschorten. Anderzijds kunnen de toetredingscriteria geïndividualiseerd en gedifferentieerd worden per kandidaat-lidstaat. Van alle ex-Joegoslavische landen kreeg enkel Servië een specifiek criterium opgelegd betreffende de Kosovo-kwestie. Deze praktijk moet meer ingeburgerd geraken. De EU zal zich meer moeten  verdiepen in de heersende politieke en sociologische situatie van een kandidaat-lidstaat om de steun van de politieke bewindvoerders en de publieke opinie te verkrijgen.

Een volgend pijnpunt dat de EU moet aanpakken ligt in het feit dat hervormingen vaak zuiver legislatief worden doorgevoerd. Zij zijn te weinig doordrongen in de maatschappelijke realiteit van de bevolking. De EU kan deze tekortkoming bestrijden door een “bottom-up” approach te volgen met een sterke nadruk op sensibilisering en strategieën.

Ten slotte verliest de EU aan geloofwaardigheid door te weinig te focussen op slachtoffervergoeding. De zuivere nadruk die de EU legde op de samenwerking met het Joegoslaviëtribunaal heeft gezorgd voor diepe frustratie bij de bevolking. Etniciteit begint opnieuw een rol te spelen. De EU kan hieraan verhelpen door waarheidscommissies op te richten en te zorgen voor effectieve begeleiding van oorlogsslachtoffers.

De gehanteerde methode van de EU is ongezien in de wereldgeschiedenis en biedt unieke mogelijkheden voor de hervorming van conflictueuze landen. De Europese waarden dragen bij tot de praktische realisatie van vrede en regionale stabiliteit. Het mogelijks verval van deze waarden kan men dus zeker zorgwekkend noemen. Het wordt dus tijd dat de EU haar potentieel ten volle begint te benutten.